Deprem sonrası politika önerileri

Millet olarak büyük bir deprem felaketi yaşadık, acımız büyük. Deprem sonrasında yıkılan şehirlerimizin yerine yeni derli toplu şehirler inşa etmek için nasıl politikalar devreye alabiliriz? Yazı biraz uzun oldu, ara başlıklara göz atarak ilgilendiğiniz kısma lütfen atlayınız.

YENİ HATAY, YENİ ANTEP, YENİ MARAŞ TURİZM MERKEZİ OLMALIDIR

Depremde yıkılan şehirlerimizi yeniden, doğru yerlerde ve doğru ölçekte imar ederken bu şehirlerin yerli ve yabancı turizm için çekici şehirler olmasını hedeflemeliyiz. Bu hedefe doğru şehirlerimizi imar edersek bu şehirlerde yaşayacak vatandaşlarımıza uzun vadede daha yüksek hayat standardı sağlayabiliriz. Genel olarak turizm sektörü küresel çapta büyümektedir. Bundan 20-30 sene sonra küresel turizm bugünkünden misli ile daha büyük olacaktır ve yüzbinlerce ilave insanımıza iş imkanı sağlıyor olacaktır.

Yıkılan şehirlerimizde, yıkılan binaların yerine yeni binaları inşa etmek için acele etmemeliyiz. Belki de ilgili binaların yerini boş bırakmak, yeşil alan, otopark veya sosyal alan yapmak ve gerekli konut ihtiyacını şehrin dışında yeni yerleşim yerlerini sıfırdan tasarlayarak yapmalıyız.  Bugün gelinen bilgi, beceri seviyesinde sıfırdan şehir tasarlamanın faydaları büyüktür. Yüksek hayat kalitesi vaat eden, yüksek üretkenlik seviyesinde yeni mini-şehirleri makul maliyetler ile ve yerli ürün ve hizmetleri kullanarak inşa edebiliriz.

Bir an için mevcut yıkılan binaların yerine yeni binalar yaptığımızı varsayalım. Elbette depreme dayanıklı binalar yapacağız ancak tüm yıkılan binaların enkazını kaldırmak, hasarlı binaları yıkmak, ilgili ceza vs. davalarının sonuçlanmasını beklemek, tekrardan imar izinleri, inşaat izinleri ve binlerce binayı daha düşük katlı olarak aynı bölgelere yapmak... Bu proje yıllar alacaktır ve bu süre zarfında bu şehirler yaşanmaz halde bir şantiye haline olacaktır. Bunun yerine işin temizliğini yapalım, molozları kaldıralım, hasarlı binaları yıkalım ve kazanılan alanları park, bahçe, sosyal alan yapalım ve elimizde kaldığı kadarıyla bu şehirlerimizi hızla yaşanabilir hale getirelim. Diğer taraftan ulusal lojistik planlarımız ile uyumlu, demiryolu bağlantısı olan veya planlanan, üretken, mini şehirleri derli toplu sıfırdan, en son bilimsel öğretilere göre tasarlayalım ve inşa edelim. Bu yeni şehirlerin inşaatı için yeni finansman modelleri devreye alalım. Bu işin sonunda elimizde daha yüksek hayat standardı vaat eden, yüksek turistik potansiyeli olan Hatay, İskenderun, Adıyaman, Maraş gibi üretken yeni şehirlerimiz olacaktır.

YENİ ŞEHİRLERİ TASARLAMAK İÇİN ACELE ETMEYELİM

Acele ile kaynaklarımızı tekrar israf etmeyelim. "Kalite tasarımla başlar" sözünü hatırlayalım. Pahalı, ithal malzemeler kullanmamıza gerek yok, akıllı tasarımlar ile yerli malzeme ile kaliteli yeni şehirler inşa edebiliriz.

Acele edilmesi gereken konular yok mudur? elbette vardır. Mevcut yaraları sarmada, açıktaki vatandaşlarımıza kalacak yer temin etme konusunda acele etmeliyiz. Bölgedeki sanayi ve ticaret üretimini, katma değer üretimini hızla eski seviyesine getirmeliyiz.

İNGİLTERE'NİN UKRAYNALI AİLELERE UYGULADIĞI GEÇİCİ BARINMA ÖRNEĞİ

Vatandaşlarımıza kalacak yer sağlama konusunda neler yapılabilir? İngiltere'de Ukrayna'dan gelen mülteciler için ailelerin evlerini açmaları çeşitli teşvikler ile sağlandı. Aile başına veya kişi başına İngiltere bir destek belirledi ve İngilizler evlerindeki fazla odaları, sofralarını bu Ukraynalı ailelere açtılar ve parasını İngiltere hükümetinden aldılar. Türkiye'de bir dönem Airbnb çalışmıyor idi sanıyorum artık yasal şekilde çalışıyor. Airbnb sistemi üzerinden hızla depremzedelere yeni konaklama kapasitesi yaratılabilir ve bu işin maliyetini belirli sınırlar çerçevesinde kamu karşılayabilir. Evlerinde boş odaları olan veya boş daireleri olan vatandaşlarımız Airbnb ve benzeri sistemler üzerinden depremzedelere konaklama imkanı sağlayabilirler. Bu konuda Airbnb Türkiye ekibinin kaynaklarını birkaç katına çıkartarak hızla ilgili kapasitenin yaratılması faydalı olacaktır. Depremzedelere özel olarak sistemin hızlı ve etkin çalışmasını sağlayacak ve ev sahiplerinin malının sigorta ile güvencede olmasını sağlayacak ilave tedbirler de alınabilir.  Senenin büyük kısmında kullanılmayan yazlık evlerin de depremzedelerin kullanımına tahsisi belirli teşvik mekanizmaları ile sağlanabilir.

BOŞTA EV VERGİSİ VE BOŞ YAZLIKLARI KAMUNUN KİRALAMASI

İçinden geçtiğimiz dönemde, kullanılmayan, boş tutulan evlerin, yazlıkların sahiplerinin yeni konacak deprem yarasını sarma vergisi ile depremzedelere kamu kanalı üzerinden destek olmaları makul bir girişim olabilir. Ege ve Akdeniz sahillerinde kışın kullanılmayan ve boş tutulan tüm konutlara oda başına bir vergi konabilir. Kamunun bu boş evleri sahiplerinden kiralayıp depremzedelere tahsis etmesini sağlayacak geçici bir iskan modeli tasarlayabiliriz.

YIKILAN 5 BÜYÜK ŞEHİR YERİNE 25 KÜÇÜK ŞEHİR KURALIM

Yıkılan şehirlerin tekrar imarı konusuna bütünsel bir planlama bakışı ile yaklaşılmalıdır. Daha üretken, sağlıklı, mutlu bir Türkiye için kaç yeni şehir, nasıl gerekiyorsa planlanmalı ve yıllar içinde ve yeni finansman model ve imkanları nispetinde sırayla yapılmalıdır. 1'er milyon nüfuslu 5 yeni şehir yapmak yerine 200 biner nüfuslu 25 küçük şehir yapmak (ve merkezlerini birbirine raylı sistem ile bağlamak) daha yüksek hayat standardı ve yüksek üretkenlik sağlayacaktır ve modern şehir planlamacılığı yaklaşımına daha uygun olabilecektir. Hatta 100'er bin kişilik şehirler muhtemelen daha da yüksek mutluluk ve üretkenlik sağlayacaktır. Mekânsal ve toplumsal ihtiyaçlara göre uygun ölçekler değerlendirilmelidir ve kurulacak şehirlerin çevresine yeşil kemer çekilerek bu şehirlerin kontrolsüz büyümesi ve birbirleri ile birleşmesi önlenmelidir. (şehircilikte"green belt" yaklaşımı)

DİĞER ÖNERİLER- CRUİSE GEMİLERİ

1) Cruise gemi operatörleri ile anlaşmak ve birkaç adet cruise gemisinin kiralanarak, İskenderun körfezinde geçişi konaklama sağlama amacıyla demirlemesini sağlamak hızlı ve etkin bir çözüm olabilir. Bu amaçla bazı cruise gemilerin satın alınması da değerlendirilebilir.

ŞEHİR PLANLAMA

2) Yıkılan şehirlerin özellikle merkez bölge ve caddeleri planlanırken trafiğe kapalı, istiklal caddesi benzeri caddelerin planlanmasında büyük fayda olabilir. Bu bölgeler şehrin turistik, sosyal ve ticaret merkezi olacaklardır. Şehrin turizm potansiyelini artıracaklardır.

3) Bölgede deprem yaratan faylar boyunca yeşil koridorların ve tarım alanlarının oluşturulması değerlendirilebilir. Her ne kadar mevcut teknoloji seviyemiz fay hatlarının üzerine dahi yıkılmayacak yüksek binalar yapmaya elverişli dahi olsa, bu projeler yüksek kaynak tüketecektir ve günümüz için akılcı işler değildir.

4) Yıkılan binaların yerini boş bıraktığımızda elde edeceğimiz (eski) şehirler daha ferah, daha az trafik sıkışıklığı olan, daha çok bisiklet ve yürüyüş yolları, yeşil alanlar barındıran daha yüksek hayat standardı sağlayacak şehirler olacaklardır. Yeni kurulacak şehirler de aynı şekilde daha yüksek hayat standardı sunacaklardır.

5) Yıkılan binaların arazilerinin ve civarında hasarlanan binaların imar izinleri iptal edilmeli, tüm ilgili arazilerin mülkiyeti yeşil alan veya tarla vasfı ile kamuya geçmelidir. Kamu hak sahiplerine nakit veya gayri-nakdi şekilde ( yeni konut gibi) imkanlar sunmalıdır.  Devlet tüm depremzedelerin asgari barınma, gelir vs. ihtiyacını karşılamalıdır, özellikle fakir fukaranın ihtiyaçları öncelikli karşılanmalıdır.

6) Bölgede kurulacak yeni şehirler tasarlanirken engelli dostu tasarım özellikleri kullanılabilir.

GSM OPERATÖRLERİ SINIFTA KALDI

7) Her büyük depremde GSM operatörleri sınıfta kalıyorlar. Kullanılan bahaneler neler? GSM antenlerinin bağlı olduğu binalar yıkılıyor veya zarar görüyor ve bağlantı kabloları kopuyor. Direklerdeki GSM antenlerinde servis kesinti durumu çok daha az. Kablosu kopan antenlerin jeneratörleri çok sınırlı sürede enerji sağlıyor. Deprem süresinde video vs. turu GSM networkünde çok yer kaplayan veri paketleri sınırlı iletişim kanalını tıkıyor vs.. Hiçbiri kabul edilebilecek gerekçeler değil. GSM firmalarının deprem hazırlık testlerinin bölgesel olarak kamu otoritesi öncülüğünde yapılmalı. Yıkılacak ve hasarlanacak binaya anten takılmamalı. Antenlerin yedek güç birimlerini güçlendirici teknolojik geliştirme yapılmalı. Doğal (veya yapay) afet durumlarında afet bölgelerinde video benzeri veri paketleri ya kısıtlanmalı veya bloke edilerek hayati olan veri ve acil durum mesajı paketlerine öncelik verecek teknoloji kamunun öncülüğünde geliştirilmeli ve tüm operatörlerce devreye alınmalı. Yerli uydu projelerinde ve yerli yüksek irtifa balon projelerinde afet iletişim vericileri devreye alınabilir.

Afet durumlarında ilgili bölgelerdeki vatandaşların konum ve davranış verileri tasarlanacak algoritmalar ile anlamlandırılmalı ve saha personeline anlamlandırılmış konum bilgileri iletilmeli. Afet durumlarına özel telekom konum ve sinyal veri tabanlarını kullanacak yapay zeka algoritmaları hazırlanabilir. Enkaz altında kalanların telefon şarjlarının daha uzun süre dayanması için ilgili telekom operatörlerinden gönderilecek sinyal ile telefonlar enerji tasarrufu ve konum paylaşım modlarına geçirilebilirler. Bu zayıf sinyalleri telekom vericileri yakalayamasa dahi kurtarma ekiplerinin cihazları tespit edebilmeli. Afet döneminde bölge telekom alıcı/vericilerinin sinyal güç seviyesi artırılmalı. Afet durumunda bölge kullanıcılarının hızlı durum tespiti için otomatik SMS gönderimi yapılabilir.

8) Deprem sonrasında yapılacak soruşturmalarda tüm telekom operatörlerinin ilgili bölgedeki tüm kullanıcılarının sinyal, mesaj ve konum bilgileri geriye yönelik analiz edilmeli, telekom operatörlerine ihmallerine göre cezai yaptırım uygulanmalı ve alınacak derslere göre yeni sistem ve süreçler geliştirilmeli. Enkaz altında kalan telefonların iletişimleri incelenmeli.

KAMU KURUMLARI: TUSAŞ, TUİK, PTT, TCDD, ERDEMİR, TTK

9) Depremin ilk günlerinde TSK'nın CH-47 Chinook ağır kargo helikopterlerinin ne kadar işe yaradığını gözlemledik. Türkiye hem helikopter motoru üretebiliyor hem gövdeyi üretebiliyor. TUSAŞ'ın çift rotorlu kargo helikopteri modellerini programına alması bir çok alanda faydalı olacaktır.

10) TUİK'in genel olarak doğal afet, özel olarak deprem konusundaki istatistik üretimini artırması faydalı olabilir. Doğal afetlerden sonra hangi ülkelerden ne kadar yardım geldiğinin sürekli güncellenen raporunu TUİK'in yayınlaması uygun olabilir.

11) PTT hem kamu lojistik firması olarak, hem Türkiye'nin her yerinde yaygın şube altyapısı ile doğal afet durumlarında, araç gereçleri ile, süreçleri ile ve yerel kadroları ile daha güçlü destek verebilir olmalı. Yardım için gönderilen binlerce tırın ilgili yerlere ulaştırılması, envanterlerin yönetilmesi, afetzedelerin kurtardıkları malın mülkün güven ile saklanması gibi PTT'nin daha etkin olabileceği alanlar var. TCDD'nin performansı iyiydi, yeni afetlere karşı hazırlık seviyeleri tüm kamu kurumlarında olduğu gibi PTT ve TCDD'de de artırılmalı.

12) Deprem izolatörlerinin yeni nesil tasarımları, yerli imalat olarak kamu öncülüğünde yapılmalı ( gerekirse lisans altında) ve gerekli durumlarda yeni yapılan inşaatlarda ve gerekli durumlarda mevcut inşaatların deprem dayanımını artırmak üzere bu ürünler kullanıma alınmalıdır. Muhtemelen bu izolatör işinin esası, ışıl işlem ile yüzeyi sertleştirilmiş çelik bilye imalatına dayanacaktır. Bu işi de Türkiye'de yapabilecek çok sayıda firma  ( Misal:Erdemir) mevcuttur. Erdemir tam kamu kurumu değildir ama yakındır.

13) TTK personeli dahil, madencilerimizin enkaz durumlarında can kurtarma katkısını bir kez daha yaşayarak gördük. İleriki depremlere hazırlık için madencilerimizin ilgili tatbikatları ilgili ekipmanlar ile düzenli yapması ve gerekli durumda helikopter ile göreve intikali süreçlerini planlayabiliriz.

YENİDEN İMAR İÇİN ENERJİ ANLAŞMASI

14) Deprem enkazını  kaldırmak için ve sonrasında yeni şehirlerin kurulması için büyük enerji tüketimi yapılması gerekecek. (çimento, cam üretimi enerji ile, inşaat demiri enerji ile, enkaz kaldırmak enerji ile yapılıyor vs.). Deprem sonrası kalkınmaya özel bir ilave enerji alımı anlaşması enerji sağlayıcısı ülkeler ile yapılabilir. Bölgemizde en hızlı ve en uygun enerjiyi muhtemelen Rusya veya İran'dan alabiliriz. İlgili ülkeler ile deprem yaralarını sarmaya özel uygun maliyetli veya takas tabanlı ilave bir alım anlaşması yapılabilir.

YENİ ŞEHİRLERİN FİNANSMANI

15) Yeni kurulacak şehirlerin finansmanı için yeni bazı finansal enstrümanlar ile tasarruf sahiplerinin bu şehirlerin kuruluşuna ortak edilmesi sağlanabilir. Yurtdışında yaşayan Türklere de projelere katılım hakkı verilebilir. Borsa İstanbul’a iş düşüyor.

KİRALIK KONUT ARZINI ARTIRMAK

16) Türkiye'de kiracı ve kiralayan arasındaki ilişkilerin her iki tarafın haklarını da koruyan şekilde geliştirilmesi gerekiyor. Bu piyasanın iyi çalışmadığını yaşanan hızlı kira artış taleplerinden görebiliyoruz. Kiralanabilir durumda olan ikinci veya üçüncü evini kiralamayıp bir finansal varlık olarak değerlendiren yatırımcıların temel argümanları "kontrattaki kira artışlarını yapmakta zorlanmak, düzensiz ödenen kiranın peşinde koşmak, evin göreceği yıpranma payını tahsilde zorlanmak. Ev sahiplerinin evlerinin işletmesini emlakçılara vermesi, emlakçıların yüksek regülasyon seviyesinde kamu menfaatlerine göre çalıştırılması, ödeme güçlüğü çeken kiracılara desteğin ev sahibi tarafından değil, yerel yönetim ve sosyal yardım fonlarından karşılanması bu sorunları azaltacaktır. Ev sahibi ve kiracıları sürekli itilaf halinden ilave düzenlemeler ile kurtarmalıyız. Boş duran evlerin kiralık pazarına sürülmesi sağlanabilirse hem kira artışları dizginlenir hem kapasite sorunu çözülür. Sosyal konut kapsamına girebilecek nitelikteki evler ve daha üst segmentteki evlere uygulanacak mevzuat farklılaştırılabilir ve düşük gelirlilerin ve gelirsiz kalan vatandaşların kira ödeme zorluklarına karşı daha çok korunmaları sağlanabilir.

SİGORTACILIK

17)Yerli sigorta firmalarımızın büyük risklerini yabancı firmalara reasure ettirdiğini biliyoruz. İlgili yabancı büyük reasürans firmalarından deprem zararlarının tazmini için alınabilecek en yüksek hasar bedellerini alacak şekilde ilgili kamu otoritesinin konumlanması uygun olabilir. Ayrıca afetten dolayı kayba uğrayan sigortalı ve sigortasız vatandaşlarımıza uygulanacak tazmin süreçlerini de hassasiyet ile gözlemlemeliyiz ve vatandaşlarımızın yanında olmalıyız.

18) Afetten dolayını arabalarını kaybeden veya arabaları hasarlanan vatandaşlarımıza yönelik de özel bir uygulama devreye alınabilir. Muhtemelen deprem sonrasında binlerce araç trafikten çekilecektir. Bu araçların sahiplerine trafikten çekilecek araçları karşılığında alacakları alt (ve yerli) segment araçlarda vergi muafiyeti uygulanabilir. Ayrıca ilgili kamu kurumunun tüm hasarlanan ve perte çıkan araçları makul üzeri bir fiyattan satın alması ve hem ilgili ailelere maddi destek olmak hem de ilgili hasarlı araç varlıklarını toplu tamir ettirmek veya yedek parça olarak değerlendirmek gibi kamu menfaatine uygun tedbirleri almak makul olabilir. Özellikle Türkiye'de üretim yatırımı yapmaktan kaçınan bazı Avrupalı otomotiv üreticilerinin satışlarını bu tür teşvikler ile artıramamalarını da özellikle sağlamalıyız.

19) Deprem bölgesinde düşük seviyede hasarlanan ve oturumu devam edecek olan konut sahiplerine sadece kayıtlı adreslerindeki evlerindeki hasarı düzeltmekte kullanabilecekleri bazı karnelerin verilmesi değerlendirilebilir. ( belirli kg boya alımı, ısı izolasyonlu cam ürünleri alımı, çatı ve cephe izolasyonu ürünleri alımı, belirli saatlik marangozluk, elektrikçilik, tesisatçılık hizmetlerinin satın alınması vs... Alınacak yapı malzemesi ürünlerin de yerli üretim olması sağlanmalı)

DEPREM SONRASI DURUMUN MATEMATİKSEL MODELİ VE SİMÜLASYON UYGULAMALARI

20) Yaşanan afet durumu ve sonrasındaki gelişmeler matematiksel olarak modellenip, bu modeller üzerinde simülasyon yazılımları çalıştırılabilir. Deprem sonrasında bölgede yıkılan binalar, tıkanan yollar, telekom sinyalleri, karadan ve havadan erişme imkanları, ilkyardım müdahaleleri, helikopterlerin taşıdığı mallar ve mekanlar, gönderilen yardım TIR'ları, bölgede sıkışan trafik vs. gibi veriler girdi olarak modele yüklenerek farklı ilkyardım politikalarına göre sonuç analizleri yapılabilir. Bu modellerde amaç fonksiyonu olarak "en çok can kurtarmak" belirlenebilir. Bu amacın çıktısını ençoklayacak çözümleri simülasyon üretecektir. Sonraki doğal afetlere hazırlık için bu tür simülasyon çalışmalarını ilgili akademisyenlerimizden isteyebiliriz ve sonuç alabilmek için gerekli girdi verilerine ulaşmalarını sağlayabiliriz. Elbette bu tür teorik yaklaşımlar belki ilave yüzlerce canı daha kurtarabileceğimizi bize söyleyecektir ancak asıl değerli olan çıktı, yeni afetlere hazırlık politikalarının oluşturulmasıdır yoksa birilerini suçlamak için matematiksel modeller ile uğraşmaya gerek yok.

İSTANBUL DEPREMİNE HAZIRLIK

21) Bu depremde hava şartları sebebiyle fazla yangın felaketi tetiklenmedi ancak beklenen İstanbul depremi şehircilik şartlarından dolayı böyle olmayacak. İstanbul'un hazırlığında yangın söndürme tedbirleri de öncelikli olmalı.

22) Deprem sonrasındaki ilk saatlerde bölge halkının müdahalesi ile en çok can kurtarımı yapıldı. Bu en değerli olan ilk müdahalede en temel ihtiyaçlar el feneri ve eldiven oldu. Basit olmakla beraber yeni depremlere tedbir alırken eldiven ve el fenerinin yeterli yaygınlıkta bulunması sağlanmalı. Deprem riskli bölgelerdeki araçların muayenesinde eldiven ve fener bulundurma şartı da konabilir. hangi ekibin hangi riskli binalara müdahale edeceği önceden belirlenebilir.

23) Deprem felaketleri sonrasında enkazdan kurtarılanların bir kısmının iyileşmesi için diyaliz cihazları gerekiyor. Sonraki depremlere hazırlanırken bölge hastanelerine havadan ( helikopter ile) ilgili tıbbi ekipmanların ve uzman personelin iletilmesi planlanabilir.

24) Deprem vb. afetlerde en hızlı ve ilk olarak bölgeye havadan sevk edilecek özel bir birimin (askeri veya sivil) hazırlanması uygun olabilir. Bazı askeri yapılarda bu tür "Hızlı Cevap Birimleri" mevcuttur ve önemli faydaları olabilir.

KOMPLO TEORİLERİ 

25) Deprem sonrası komplo teorilerinde artış oldu. Bu durumu yadırgamamak lazım. Nerede bu seviyede deprem olsa benzer kuşkular oluşabilir. İnsan yapısı bazı aktivitelerin ( belirli türdeki petrol üretimi teknikleri, bomba deneyleri vs.) sismik bazı etkilerinin olduğu biliniyor ancak bu ölçekte depremi tetikleyebilecek bir insan yapımı dışsal etkinin olabilmesi üzerinde bir bilimsel mutabakat yok. Diğer taraftan devletimizin bu konuda bazı kontroller yapmasını engelleyen bir durum da yok. Belirli derinliklerde radyasyon ölçümleri yapılabilir, bölgedeki petrol, gaz, sondaj vs. kuyularınınım yeraltı faaliyetleri, yeraltına pompalanan kimyasallar vs.  inceleme altına alınabilir. Deprem öncesi ve iki deprem arasındaki bölgedeki sismik veriler geriye yönelik incelenebilir ve anomaliler araştırılabilir.

DARÜŞAFAKA

26) Öksüz, yetim çocukların hayata en iyi şekilde hazırlanmalarını sağlayacak imkanlar kamu eliyle oluşturulmalıdır. Darüşafaka'nın kaynakları yeter seviyede artırılmalıdır.