İstanbul’un muhtemelen hiç duymadığınız eski isimleri

Tarihin her döneminde mutlaka İstanbul ile karşılaşırız. Elbette bu önemi nedeniyle sayısız kez işgal edilmiş, pek çok kültürde kendine yer bulmuş ve daha da önemlisi her millet tarafından her dönemde farklı isimlerle anılmıştır.

1453 yılında Fatih Sultan Mehmet komutasındaki Osmanlı ordusunun fethetmesi sonrası bu şehir Türklerin yönetimine geçmiş, yıkıldığı güne kadar imparatorluğa başkent olmuş ve tüm dünya tarafından İstanbul olarak anılır hale gelmiştir. Peki İstanbul eski adları nelerdi?

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE İSTANBUL'UN DİĞER İSİMLERİ

• Bizantion
• Augusta Antonina
• Nova Roma
• Konstantinopolis
• Kostantiniyye
• İslambol
• Miklagård
• İstanbul

BİZANTİON

Antik Roma dönemi tarihçisi Plinius'a göre İstanbul’a verildiği bilinen en eski isim Ligos’tur ancak bu konuda başka bir kaynak olmadığı için Bizantion adının ilk olması konusunda pek çok uzman hemfikir durumdadır. 

Milattan önce 667’li yılında, bir Antik Yunan kenti olan Megara’daki Hint - Avrupa kökenli göçebe bir millet olan Dor asıllı oldukları düşünülen Yunanlılar İstanbul’a gelerek burada bir koloni kurdular. Kralları Byzas’ı onurlandırmak için buraya Byzantion ismini verdiler. Milattan sonra 1. yüzyılda kentin Romalılar tarafından işgal edilmesi üzerine bu isim Byzantium olarak Latinceleştirilmiştir.

AUGUSTA ANTONİNA

Milattan sonra 1. yüzyılda Romalıların İstanbul’u işgal etmesi ile birlikte burası bir Roma kenti haline gelmiştir. Milattan sonra 3. yüzyılda dönemin Roma İmparatoru Septimius Severus′un Antonius isimli bir oğlu dünyaya geldi. Daha sonra Caracalla adıyla tahta geçecek bu oğlunu onurlandırmak isteyen imparator, kısa süre de olsa şehrin adını Augusta Antonina olarak ilan etti.

NOVA ROMA

Milattan sonra 3. yüzyıldan itibaren İstanbul şehri daha da önemli bir hale geldi. Öyle ki 330 yılında dönemin Roma İmparatoru I. Konstantin bu şehri başkent ilan etti. Daha önce buradaki yazımızda anlattığımız gibi şehrin asıl kurucularından olan I. Konstantin, başkentin adını Nova Roma yani Yeni Roma olarak duyurdu. Ancak bu isim imparator dışında pek kimse tarafından sevilmedi.

KONSTANTİNOPOLİS

Gelelim İstanbul şehrinin en yaygın bilinen eski adlarından bir tanesine. 337 yılında şehrin kurucularından Roma İmparatoru I. Konstantin’in ölümü üzerine onu onurlandırmak için buraya Konstantin’in kenti anlamına gelen Konstantinopolis ismi verildi. Bu isim Bizans İmparatorluğu yıkılana kadar kullanıldı. Ancak söylenmesi epey zor olan bu isim halk arasında pek kullanılmadı ve kısaca Polis olarak anıldı.

1453 yılında şehrin Fatih Sultan Mehmet komutasındaki ordu tarafından fethedilerek Türklerin eline geçmesi sonrası batılılar Konstantinopolis adını yaygın olarak kullanır oldular. Batılıların İstanbul adını kabul etmeleri ise ancak Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile mümkün oldu.

KOSTANTİNİYYE

Osmanlı İstanbul’a ne derdi diye merak ediyorsanız cevap Kostantiniyye. Aslında Kostantiniyye, Konstantinapolis’in Arapça karşılığıdır ve Konstantin’in yeri anlamına gelir. Fetih sonra Osmanlı’da ve Arapçanın yaygın olarak kullanıldığı diğer devletlerde İstanbul için Kostantiniyye denilmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu’nun resmi devlet kayıtlarında ve Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi gibi eserlerde Kostantiniyye adıyla karşılaşıyoruz. Ancak Osmanlı’nın İstanbul için kullandığı farklı adlar da vardı. Osmanlı’daki İstanbul isimlerinden bazıları şu şekilde;

Mutluluk kapısı anlamına gelen Dersaadet
Yüce kapı anlamına gelen Derâliye
Yüce kapı anlamına gelen Bâb-ı Âli 
Başkent anlamına gelen Pâyitaht 
Devletin eşiği anlamına gelen Asitane

İSLAMBOL

İslambol da İstanbul şehri için kullanılmış adlardan bir tanesidir ancak düşündüğümüz kadar yaygın kullanılan bir isim değildir.

Evliya Çelebi’nin Seyahatname eserinde İslambol adı, Kostantiniyye adından çok daha fazla kullanılmıştır. İslam sözcüğüne bol eki getirilmesi ile oluşturulan bu ad zaten etimolojik olarak da doğru bir kullanım değildir.

MİKLAGARD

İstanbul yalnızca bölgesinde değil, tüm dünyada popüler bir şehirdi. Öyle ki bir dönem burası barbar Vikingler tarafından bile işgal edilmeye çalışılmıştır ve Vikingler bu kente Miklagård adını vermişlerdir. Bu isim büyük anlamına gelen mikla ya da mykil kelimesi ile kale ya da duvar anlamına gelen gård kelimesinin birleştirilmesi ile oluşturulmuştur. 

İSTANBUL

Osmanlı döneminde bu şehre pek çok farklı ad verildiğini söylemiştik, bunlardan bir tanesi de bugün kullanmakta olduğumuz İstanbul ismidir. İstanbul isminin Yunanca şehirde, şehrin içinde, şehir içi gibi anlamlara gelen eis tin polin tamlamasının Türkçeleştirilmesi ile oluştuğu düşünülmektedir. Milattan sonra 2. yüzyıla tarihlenen bazı Ermenice kaynaklarda Istanbol ve Istınbol gibi adlar da kullanıldığı görülmüştür. 

İstanbul adı ile karşılaştığımız ilk eser, 1360 yılında yazıldığı tahmin edilen Dânişmendnâme isimli destandır. Gazavât-ı Sultan Murad adlı eserde de İstanbul adı kullanılmaktadır. Halk arasında da İstanbul adının kullanıldığı biliniyor. Aynı zamanda bazı devlet kurumlarında da ordu komutanı için İstanbul Ağası gibi unvanlar kullanıldığı görülmektedir. 

Batılılar ve imparatorluk sınırları içinde yaşayan gayrimüslimler Konstantinopolis adını kullanmaktaydılar. Hatta 1918 yılında İstanbul işgal edildiği zaman Yunan azınlıklar işgalcileri "İşte Konstantin (İstanbul), işte Konstantin!" diye tezahüratlar yaparak karşılaşmışlardır. Bu noktadan sonra bu isim, masum bir isim olmaktan çıkmıştır.

Topraklarımız işgalcilerden temizlenip Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra 1928 yılında Latin alfabesine geçildi. Bu cumhuriyet devrimi ile birlikte İstanbul adı resmiyet kazandı ve Konstantinopolis adının kullanılması yasaklandı. Türkiye Cumhuriyeti’nin güçlü duruşu ve Latin alfabesi kullanımı sayesinde İstanbul adı tüm dünya tarafından kabul edildi. 

İSTANBUL'UN BÖLGESEL ADLARI DA VARDI

Bugün İstanbul il sınırları genişletilerek büyük bir şehir haline gelse de aslında tarih boyunca İstanbul olarak anılan yer oldukça küçük bir alandı.

Bu nedenle Roma İmparatorluğu döneminde şehrin Avrupa Yakası’nda bulunan bölgesi Tracia yani Trakya, Anadolu Yakası’nda bulunan bölümü ise Bithynia yani Bitinya olarak anılıyordu.