Efsane Türk halıları tarihi ve motifleri

TÜRK HALI VE KİLİM TARİHİ

Türk Halıları Türk kültüründe her zaman önemli bir yere sahip olmuştur. Orta Doğu ve İslam alemine ilk olarak Türkler tarafından tanıtılan halı, Orta Asya'da Türk topluluklarının yaşadığı bölgede büyük bir gelişme göstermiştir. Türk halıcılığı ilk olarak Orta Asya'da gelişmiştir. Çünkü Türklerin temel ekonomik kaynağı hayvancılıktı. Bu nedenle halının ham maddesi genellikle koyun postudur.

İnsanlık tarihinin başlangıcından beri ihtiyaç duyulan halı ve kilimlerin ilk kez Türkler tarafından dokunduğu somut kanıtlarla kanıtlanmıştır. Bu gerçek ancak 1948'de keşfedildi ve "Pazırık Halısı" dünyanın bilinen ilk halısı oldu. 1948 yılında Rus Arkeolog Sergei Rudenko tarafından bulunan halının tarihi MÖ 5. yüzyıla kadar uzanıyor. Orta Asya Türklerine ait olduğu ispatlanan Pazırık Halısı, 1950 yılından beri Rusya'nın Petersburg Hermitage Müzesi'nde sergilenmektedir.

EN ESKİ HALİ PAZYRYK

Bilinen en eski halı, Orta Asya Pazırık Mezarlarında bulunan Pazırık Halısıdır. Halı, Orta Asya sanatının hem üslubunu hem de tekniğini en iyi şekilde yansıtır ve çok ince dokunmuştur. Pazyryk Halısının Türk düğümü tekniği (Gördes düğümü) ile yapılmış olması, Türk halı sanatının geleneksel tekniğinin çok eski bir geçmişe dayandığını göstermektedir. Ayrıca Türkmen halılarında görülen sekizgen Türkmen gül işlemesinin en eski örneği Pazırık Halısında görülmektedir.

Orta Asya Türk halılarındaki çeşitli hayvan dövüş sahneleri ve hayvan figürleri, o dönemdeki toplumun yaşamını ve inançlarını göstermektedir. Türk halı ve kilimleri de Orta Asya Türklerinden önce yapılmış olmakla birlikte aplik halılardır ve düğüm tekniği yoktur. Pazyryk Halı bu nedenle önemlidir.

OSMANLI HALI DOKUMACILIĞI

Osmanlı Devleti halı dokumada Selçuklu geleneğini sürdürmüştür . 15.-16. yüzyıl Erken Osmanlı Dönemi halıları dört farklı gruba ayrıldı. Erken Osmanlı dönemi halılarının 1. ve 2. grup halılarında zemin küçük karelere bölünmüş, karelerin içine sekizgenler ve aralarında kaydırılmış eksenlerde eşkenar dörtgen motifleri yerleştirilmiştir. Uşak yöresinde dokunduğu kabul edilen bu halılar, yün malzeme ve Türk düğümü tekniği ile dokunmuştur.

Üçüncü ve dördüncü grup gruplarında zemin iki, üç veya dört eşit kareye bölünür. Karelerin her birine sekizgenlerden oluşan geometrik motifler yerleştirilmiştir. Bunlar arasında sekiz köşeli yıldız ve bitki desenleri, stilize edilmiş hayvanlar ve dövüş sahneleri yer alır. Türk Halı ve Kilimleri ipek, yün ve altın gibi malzemelerden yapılır. Canlı ve parlak renkler ve zengin motifler hakimdir.

GELENEKSEL ANADOLU HALI ÇEŞİTLERİ

Halı dokuma denilince ilk akla gelen ülkelerden birinin Türkler olduğu bilinmektedir . Anadolu uygarlıklarında halı dokumacılığı Konya, Ankara ve Kayseri çevresinde gelişmiştir. Türk halıları, 13. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar Türk kültürünün etkisi altında görülse de, 15. yüzyılda halı sanatında Fars etkileri ortaya çıkmıştır. Bu etkinin bir sonucu olarak kalite, tarz ve kullanılan teknikler açısından İran halılarıyla eşdeğer standartlar yakalanmıştır. Türk halılarında genellikle yün, pamuk ve ipek. Kullanılan malzemelerin her biri Türk düğümü tekniğiyle veya “ Türk baffı ” olarak da bilinen yöntemle örülmüştür. Bu teknikten dolayı Türk halılarında genellikle zemin üzerine geometrik motifler yapılmıştır.

HOLBEİN HALILARI

13. yüzyılda Anadolu Selçuklu dönemine ait halılar görülürken, 15. yüzyıldan itibaren Osmanlı dönemine ait halılar görülmektedir. Osmanlı döneminde bilinen halı çeşitlerinden biri de Holbein halısıdır . Holbein halıları adını Alman ressam Hans Holbein'den almıştır. Erken dönem Osmanlı-Türk halıları olarak bilinen bu halılar, daha çok bu sanatçının tablolarında görüldüğü için bu şekilde adlandırılmıştır. Aslında, tarihte ve Holbein'dan önce başka ressamlar tarafından boyanmış olsalar da, bu tür halılar literatürde hala bu adla yer almaktadır. 4 çeşit vardır Osmanlılara ait holbein halıları . Bunları şöyle sıralayabiliriz;

• Tip 1 Küçük Numuneli Holbein Halı : Bu birinci tipte zemin küçük karelere bölünmüştür. Ortası sekizgen desenlerle doldurulmuş kareler ve her karenin köşesinden çeyrek baklava desenleri birleştirilerek tasarlanmıştır. Selçuklu halılarına benzerlikleri ile de bilinirler.

• Tip 2 Holbein Halı veya Loto Halı: Bu halı çeşidi desen ve görünüm olarak birinci tipe benzer. Loto halısı olarak anılmasının sebebi ressam Holbein'ın bu halıları hiç boyamamış olmasıdır. Tip 2 halılar İtalyan ressam Lorenzo Lotto tarafından boyanmıştır. Birinci türden en önemli farkı bitkisel motiflere sahip olmasıdır.

• Tip 3 Büyük Numuneli Holbein Halı: Tip 3 halılar, içi sekizgenlerle dolu, kare veya eşit büyüklükte dikdörtgen desenlere sahiptir. Bu geometrik motifler üst üste istiflenmiştir. Halı boyunca bu geometrik motiflerin sayısı en az iki en fazla dört olup, bu halı türü oldukça sade bir görünüme sahiptir.

• Tip 4 Büyük Örnekli Holbein Halı: 4. tip halılar, 3. tip halılara desen olarak çok benzer. 3. tip halılardaki desenlere ek olarak bu halı çeşidine daha küçük sekizgen motifler eklenmiştir. Bu halılar da madalyonlu ve yıldızlı halılar olarak iki gruba ayrılır. Madalyonlu halılar 10 metreye, yıldızlı halılar ise 4 metreye kadar uzayabilmektedir.

UŞAK HALILARI

Uşak ve yöresi, 15. yüzyıl erken Osmanlı dönemi halılarının yaratıcısı ve Osmanlı döneminin halı dokuma merkezi olmuştur. 1500'lü yıllarda ülkede başlayan kapitülasyonlar sonucunda ülkeye gelen elçilere Osmanlı sınırları içinde ticaret yapma hakkı verildi . Böylece Türk halıları yurt dışında da kendini göstermektedir. Avrupa'nın seçkin aileleri tablolarını ünlü ressamlara yaptırırken, Uşak halılarını duvarda, yerde, masada dekor olarak kullanırlar. Ayrıca Kanuni Sultan Süleyman döneminde Uşak halılarıbüyük önem kazandı. O dönemde Azerbaycan'dan getirilen dokuma ustaları Uşak'a özgü halıları yeni tarzlarla dokumaya başladılar. Halıların özelliklerini kaybetmemesi için Anadolu müftüleri tayin edilmiş ve dokuma kontrollü olarak devam etmiştir. Desenler nakkaşlar ve süsleme sanatçıları tarafından tasarlanmış ve halılara “saray halısı” adı verilmiştir. Osmanlı saraylarından Avrupa kalelerine, camilerden kiliselere uzanan Uşak halısı, sadece bir halı değil, saygınlık simgesi olan bir efsanedir.

ANTİK ISPARTA HALISI

Isparta halılarının eski bir tarihi vardır. 12. yüzyıldan itibaren çok önemli bir Türkmen nüfusuna ev sahipliği yapan Isparta ve çevresinde ünlü Türkmen halılarını dokuyarak komşu ülkelere ihraç eden eski bir ticari dokuma geleneği vardır. Isparta ve çevresinde yaşayan Türkmenler ile Hamitoğulları, Melli, Sarıkaralı, Sarıkeçili, Karakoyunlu gibi aşiretler tarafından 19. yüzyılın sonlarına kadar sürdürülen yöresel ve geleneksel Isparta halıcılığı , İzmir'den başlayıp , ülkenin en ücra köylerine kadar uzanmıştır.

TÜRK HALILARI MOTİFLERİ

Türk halılarındaki motifler, dokumacının tasarladığı veya aktarmayı amaçladığı olay veya nesnenin sembolik karşılığıdır. Diğer el sanatlarında olduğu gibi motifler de duyguların sembollerle ifade edilmesi işlevini görmektedir.

ÇEKİRGE MOTİFİ 

Doğurganlığın, kahramanlığın, gücün ve erkekliğin simgesi olan koç boynuzu motifi, Anadolu kültüründe ana tanrıçadan sonra veya onunla birlikte kullanılan bir motiftir. Boynuzlu sembol, insanlık tarihinde her zaman gücün sembolü olan erkekle özdeşleşmiştir. Türk süsleme sanatındaki hayvan stilizasyonlarının en güzel örnekleri koç, koyun ya da dağ keçisi heykellerinden oluşan mezar taşlarında görülmektedir. Anadolu'da koçboynuzu motifli halı ve kilimler günümüzde de yaygın olarak kullanılmaktadır.

BOLLUK MOTİFİ

Bereket motifi için üç grup vardır. Birinci grubu dut, karpuz, kavun, nar, incir, üzüm, bitki ve yılan, ejderha, koç, boğa, geyik, kelebek, balık gibi hayvanlar oluşturmaktadır. Sonsuz mutluluğu ifade ederler. İkinci grup ağaç, çiçek, yaprak motiflerinden oluşmaktadır. Hayat ağacı doğurganlığın ve bolluğun simgesidir. Üçüncü grup cansız kayalar, sular, dağlar ve bazı tabiat varlıklarından oluşmaktadır.

İNSAN MOTİFİ

Anadolu'da ölüm-doğum-döngü törenleri, ruhun bedene dönüşmesi gibi inanışların Şaman kültürünün devamı olduğu bilinmektedir. Anadolu motiflerinde sıkça rastlanan insan figürü daha çok erkek ve kız olarak tasvir edilmiştir . Bu motifler, çalışmanın ve yaratıcı zihnin sembolleridir.

GÖZ MOTİFİ

Anadolu'da ölüm-doğum-döngü törenleri, ruhun bedene dönüşmesi gibi inanışların Şaman kültürünün devamı olduğu bilinmektedir. Anadolu motiflerinde sıkça rastlanan insan figürü daha çok erkek ve kız olarak tasvir edilmiştir . Bu motifler, çalışmanın ve yaratıcı zihnin sembolleridir.

Kaynak: stamboulbazaar.com/2021/10/10/famous-and-legendary-turkish-carpets-and-rugs-kilim/