Adres Tabanlı Enerji Fatura Desteklemesi Model Önerisi

Türkiye ilgili bakanlık bütçesinden yılda 85 milyar TL civarı sosyal destek ödemesi yapıyor. Yaşlılara, Engellilere dul ve yetimlere bu paralar harcanıyor.

Bu yazının amacı, mevcutlara ilave olarak, teknolojinin getirdiği fırsatları kullanarak yeni bir sosyal destek kanalı önermek. Başvurması kolay, kullanması kolay, esnek, noktasal hedeflenebilir bir sosyal destek kanalı nasıl oluşturabilir?

Elektronik Çek ile Enerji Faturasını Ödemek

Fransa'da bu sene enerji ödemeleri konusunda çek dağıtılması uygulaması başlatıldı. Doğru bir uygulama. Enerji fiyatlarının alıp başını gittiği ve halkın alım gücünün eridiği bir dönemde hükümet hanelerin gelirine bakıyor, hanede yaşayan kişi sayısına bakıyor ve hanenin kullanımı için bir enerji çeki veriyor. Hanenin geliri ne kadar düşükse ve hanede ne kadar çok kişi yaşıyorsa ödeme miktarı artıyor. Çek sadece belirli, enerji ilintili ödemelerde kullanılabiliyor. Hükümet bu yöntem ile yaşanan gelir daralması döneminde en çok zorlanan kesime direk destek olmayı hedefliyor.

Kritik soru şu: Neden hükümet vatandaşın cebine direk para koymuyor da sadece enerji ödemesinde kullanılabilecek çek veriyor? Çünkü verilen maddi desteğin farklı ürün ve servislerde kullanılması, sağlanan kamu fonlarının kısmen yurtdışına aktarılması, kısmen finans kurumlarına aktarılması istenmiyor. Doğru bir yaklaşım.

Türkiye'de de vatandaşın alım gücünün erimesinden ötürü benzer bir enerji destek ödemesine ihtiyaç var ancak Fransa'da uygulanan sistemin aynısının uygulanması hatalı olur. Türk ekonomisinde kayıt dışılık başta olmak üzere bir çok farklılık mevcut. Ödemelerin tam olarak faydaya dönüşmesi için biraz daha çerçevenin daraltılması gerekir.

Mehmet Bey’in Gaz Faturası

Türkiye şartlarında uygulanabilecek, önerdiğimiz enerji fatura desteğini bir örnek ile açıklayalım.

Mehmet bey eşi ve 2 çocuğu ile Sivas'ta kiralık bir evde yaşamaktadır ve haneye (eve) giren gelir düşük seviyededir. Mehmet bey, enerji fatura destek ödemesi almak için TC kimlik numarasını 44XX numarasına SMS olarak gönderir ve bir dakika içinde kendisine enerji fatura destek başvurusunun kabul edildiği bilgisi gelir. Gelen mesajda: " Mehmet bey, İstasyon Cd. 3 no'lu evinizin doğal gaz ve elektrik faturalarında ve 58 USL 1923 plakalı aracınız için akaryakıt ödemelerinizde, Kasım-Ocak ayı içinde kullanmak üzere 1000 TL çekinizin şifresi XYZ33'dur. İyi günlerde kullanınız." yazar. Mehmet bey, Sivas Aksa Doğal Gaz firmasının gaz faturasını öderken XY33 kodunu girer ve 1000 TL indirim çekini kullanır.

Basit değil mi? Desteği alması ve kullanması toplam 5 dakika sürmedi. Hem kullanıcı açısından basit ve faydalı, hem devlet açısından faydalı bir sistem. Her ne kadar kullanıcı açısından sistem çok basitse dahi bu basitliği sağlayan sistemin mimarisi ve hayata geçirilmesi basit değildir.

Sistemin Kamusal Faydaları

Kullanıcı açısından sistemin faydası malum, kamu yönetimi açısından faydalarına bakalım:

1) Verilen destek ödemesinin takas edilmesi, piyasada satılarak paraya çevrilmesi, başka bir adreste kullanılması mümkün değil. Sadece belirli bir TC kimlik no'su için belirli bir adreste kullanılabiliyor. Suiistimal edilmesi zor.

2) Devlet işyerlerine, zengine, fakire eşit bir destek ödemesi yapmıyor, yapmamalı. Sadece bireysel hane halkı kullanımı için ve sadece düşük gelirli haneler için ödeme yapılıyor. Elektrik ve gaz faturalarından KDV, ÖTV indirimi yapılsa herkes için geçerli olur, devlet büyük gelir kaybeder ve destekleme ödemesi güdük kalır. Sanayiye şu dönemde enerji sübvansiyonu yapmaya gerek yok zaten rekabetçi kurlar yeterli desteği sağlıyor.

3) Sistem bekar ve tek başına yaşayan düşük gelirli bir hane ile çocuklu bir haneye aynı desteği yapmıyor. Mehmet Bey’in TC kimlik numarası ve kayıtlı adresinden hanede kaç kişi yaşadığı belli, hanede yaşayanların SGK kayıtlarından toplam hane geliri belli ve buna göre değişken ödeme yapılıyor. Mehmet Bey’e 1000 TL ödeniyor belki daha zor durumda olan ve daha çok çocuğu olan başka bir haneye 1500 TL ödenecek.

4) Sistem sayesinde Devlet vatandaşın güncel ve doğru adresini bilebilir hale geliyor. Adres kayıt sistemi verileri güncellenmiş oluyor, bu da iç güvenlikten tutun, doğru istatistik üretimine, seçim sisteminin düzgün yürütülmesine kadar birçok faydaları olan bir durum. Vatandaş yaşadığı evi doğru beyan etmez ise desteği kullanamaz.

5) Sistem şahıs bazında destekleme yapmıyor hane bazında yapıyor. Örnekte, Mehmet Bey’in eşi de SMS atsa aynı mesaj, destek miktarı ve şifre gelecekti. Bir haneye tek destek ödemesi yapılıyor.

6) Sistem, kiralık evlerin kayıt altına alınmasını destekliyor. Mehmet Bey’in yaşadığı adres kiralık bir hane olarak maliyede kayıtlı ise destek ödemesi daha çok oluyor. Kiranın miktarı da desteğin onaylanması ve miktarı konusunda bir parametre. Yani bu sistem ile kiralanan evlerin kayda alınması ile kira beyannamesi gelirleri desteklenecektir. Kayıt dışı kiralık evde oturanların destek ödemesi daha düşük olabilecektir çünkü ilgili gider beyan edilmediğinden daha yüksek gelir hesabı yapılır.

7) Sistem, devlete tam bir bütçe kontrolü sağlıyor. 3 aylık kış döneminde hükümet enerji desteği için 300 milyon TL bir destekleme bütçesi ayırıyor ise sistem bu bütçeyi hane bazında en adil şekilde, hane nüfusuna ve gelirine göre dağıtabiliyor.

8) Sistemin devreye alınabilmesi için kamunun yönetimindeki belirli veri tabanlarının ( adres kayıt sistemi, nüfus sistemi, SGK verileri, kira beyannameleri veri tabanı, kredi kartı kayıtları, banka hesapları, vergi borçları, belediye emlak vergisi kayıtları, tapu kadastro kayıtları) güncel olması, sorgulanabilir olması ve becerikli programlamacıların bu verilerle proje üretmesi gerekir. Bu sistem kurulduğunda devletin maliye yönetimi, big data, yapay zeka gibi alanlarda becerileri artmış olacaktır. Genel olarak devlet kurumlarının veri tabanlı karar alma ve uygulama becerisi artmış olacaktır.

9) Sistem kaçak elektrik kullanımını azaltacaktır. Elektrik faturası gelmesi lazım ki çek kullanımı yapılabilsin. Bu vesile ile sayaçları mühürlenmiş kaçak kullanıcıların bir kısmı borçlarını kapatacak ve normal kullanıma geçecektir.

10) Sistem ile şirket aracına benzin alınamayacak, hanede yaşayan kişilerin bireysel araçları için benzin alınabilecek. Bu da şirket araç kayıtları üzerinden vergi kaçaklarını azaltıcı etki sağlar.

11) Sistem sadece belirli enerji verim seviyesinin üzerindeki evlere ödeme yapacak ve böylece enerji verimini yükseltici çalışmaların şehirlerde yapılması sağlanmış olacak. Bu durum Türkiye'nin tasarrufunu artırıcı etki yapar.

12) Para hareketi devletin kasasından doğrudan doğal gaz firması, elektrik firması ve akaryakıt firmasının kasasına gidecek. Bu sektörlerde az sayıda oyuncu mevcut, hepsi kayıt içinde. Bu durum sistemin kontrolünü kolaylaştırır, suiistimal riskini azaltır.

13) Aynı sistem altyapısı kullanılarak farklı zamanlarda farklı desteklemelerin yapılması mümkün. Misal aynı sistem kullanılarak belirli bir afet bölgesinde zarar gören hanelere hedefli desteklemeler kolaylıkla ve hızlı olarak yapılabilir. Diğer bir örnek, yaz tatili döneminde, belirli şehirdeki hanelerde ilkokul çocuğu olan ailelere, sadece sinema, tiyatro ve kitap alımında kullanılmak üzere çek gönderimi yapılabilir. Sistem belediyelere açılarak belediyelerin belirli vatandaş segmentlerine göre değişen desteklemeler yapması sağlanabilir.

14) Sistem vatandaşın Devlete karşı saygısını ve vergi ödemelerine karşı disiplinini artırıcı etki yapacaktır. "Devlet nasıl olsa hesabını yapamıyor, vergi affı çıkartır" yaklaşımından "Devlet benim evimdeki geliri dahi hesaplayabiliyor, ben en iyisi gelirimi, giderimi düzgün beyan edeyim" yaklaşımına vatandaş gelecektir.

Sistemi Tasarlamak

Destek sistemini tasarlanırken neden LPG tüpleri, kömür ve odun gibi diğer enerji masraflarını dahil etmedik? Çünkü bunlar taşınabilir ürünler ve bu yüzden ilgili adreste kullanılacağının garantisi yok. Vatandaş tüp gaz bayisine veya odun tüccarına gidip çekini belirli bir iskonto ile kolayca nakit paraya çevirebilir. Bu suistimallere sistemin kapalı tasarlanması gerekli.

Kırsalda yaşayan, doğal gaz kullanmayan ve çok az elektrik tüketen düşük gelirli vatandaş ne yapacak? İşte akaryakıt ödemesi burada devreye giriyor. Kırsalda yaşayan vatandaşın ana gideri ilçe merkezine gitmek için akaryakıt masrafıdır. Desteği akaryakıt olarak kullanmayı seçebilecek. Kırsaldaki vatandaş, cebinde kalacak para ile ilçe merkezinde esnaftan daha çok ürün alabilecek.

Peki, verilen çek, doğal gaz, elektrik veya akaryakıt olarak kullanıldığında eşdeğer indirim mi sağlayacak? Hayır, bu konu da kaynak planlaması ile ilgili. Kamu yönetimi belirli bölgelerde daha çok elektrik faturasının ödenmesini ( yüksek kaçak elektrik oranı olan bölgeler), belirli bölgelerde daha çok akaryakıt tüketimini desteklemek ( kırsal), belirli bölgelerde doğalgaz faturasının ödenmesini ( düşük gelirlilerin yaşadığı toplu konutlar) isteyebilir, buna göre adres bazında aynı çek farklı çarpanlar ile değişik tutarlı indirimler sağlayabilir. 1000 TL nominal değeri olan bir çek, belirli bölgede akaryakıt ödemesinde kullanıldığında 800 TL indirim sağlayabilir. Dış ticaret dengeleri ve fayda üretimi açısından akaryakıttan ziyade gaz ve elektrik tüketimini desteklemek doğru olabilir. Planlamacılara ince ayarı bırakmak gerekli.

Enerji tüketimini desteklerken dikkat edilmesi gereken diğer nokta verim konusudur. Sistemin mantığı çok sayıda düşük gelirli haneye minimum enerji desteğini sağlamak olmalıdır. Yani bir evin 4 odasını ısıtmak yerine 4 evin 1'er odasını ısıtmak amaçlanmalıdır. Ayrıca düşük ısı izolasyonlu eve enerji desteği vermenin çok anlamı yoktur çünkü yüksek enerji kaybı oluşacaktır. O desteği enerji kaybının az olacağı başka hanelere vermek daha faydalıdır. Bu bağlamda hanelerin enerji verim haritasının da bazı batı ülkelerinde olduğu gibi hazırlanması ve ancak belirli bir enerji verimi değerinin üzerindeki evlere enerji desteği yapılması yerinde olur. Diğer evlere ise enerji verimini artırıcı tadilatların yapılması için farklı şekilde tasarlanmış desteklemeler yapılabilir.

Sistemin haneye vereceği çek sadece tek kurumda mı kullanılabilir? Hayır, birden çok kurumda kullanım sağlanabilir. Vatandaş bir kısmı ile gaz faturasını öder, kalanı ile benzin alabilir. Ancak verilen çeklerin dar bir kullanım süresi olmalıdır. Bir ay veya en fazla üç aylık süreler makul olabilir. Uzatılması istendiğinde yeni çekler verilebilir.

Sistemin parametrik yapısından dolayı kamu yönetimi sistemi sürekli geliştirerek ve faydayı ölçerek zaman içinde en çok faydayı sağlayacak parametrelere ulaşabilecek. Bu tür sistemlerde amaç en az kamu kaynağı israfı ile en çok toplumsal faydayı yaratabilmek olmalı. Bu sistem modellenebilir ve üzerinde simülasyon algoritmaları çalıştırılabilir.

Dönemsel olarak yapılacak enerji desteklemesi kaçınılmaz olarak Türkiye'nin gaz ve petrol aldığı ülkelere aktardığı kaynağı artıracaktır. Bu noktada kritik konu, yapılacak ilave ödemeler karşılığında ilgili ülkelerin de Türkiye'den daha çok mal ve hizmet almasını sağlayabilmektir.

Buna benzer sistemler İngiltere ve Fransa'da mevcut. Önyüz olarak kimi SMS altyapısı kullanıyor kimi web sitesi kimi mobil aplikasyon veya bunların farklı bileşimleri. Kritik konu arka plandaki veri tabanı konusu. Türkiye'nin zorlanacağı nokta burasıdır. Verilerin derli toplu güncel ve güvenilir şekilde işlenebilmesi sağlanmalı. Amaca uygun, sistemin stabilitesini ve güvenirliğini düşürmeyen akıllı algoritmalar tasarlanmalı. Bunlar mümkün olduğu kadar yerli yazılım çözümleri ile geliştirilmeli. Bu yapıya bir seferlik proje olarak bakmak doğru olmaz, sürekli geliştirilmesi gereken bir kamu veri yönetimi platformu aslında. Veri tabanı sağlıklı hale geldikten sonra üzerinde yapay zeka uygulamaları geliştirilmesi ve faydanın artırılması mümkün.

Sosyal destek ödemesi yapılırken kritik konu vatandaşların gelir durumlarının doğru şekilde tespit edilmesidir. Batılı ülkelerde bu daha kolay çünkü hemen tüm çalışanlar yıllık kazanç bildirimleri yapıyorlar ve bu sistem hayli sağlıklı şekilde oturmuş durumda. Türkiye'de hala kazançların önemli bölümü kayıt dışı. Düşük gelirli bir haneyi desteklemek isterken ilgili çekin lüks arabanın deposunun doldurulmasında kullanılması amaca hizmet etmez. Bu yüzden Türkiye şartlarında veri tabanlarında yapılacak en büyük cambazlık ilgili hanelerdeki gerçek gelirin tespitinde farklı yöntemlerin ve farklı veri tabanı sorgularının kullanılması olacaktır. Sistemin orta gelir ve üstü haneleri mutlaka tespit edebilmesi gerekir.

Yapılan çek ödemeleri müfettiş incelemeleri ile desteklenmeli ve sistemi kandırarak haksız ödeme alan kişilere ceza uygulanmalı.

Önerdiğimiz bu sistem yeni bir buluş elbette değildir. Misal İngiltere'de düşük geliri olan hanelerin küçük çocuklarının anaokulu ödemeleri için benzer bir çek sistemi ulusal çapta uygulanmaktadır. Belirli kriterlere göre anneye haftalık 15 saat ile 30 saat arasında anaokulu servisi indirim çeki sunulmaktadır ve anne istediği anaokulunda bu çekleri kullanarak hayli yüksek olan anaokulu faturasını azaltabilmektedir. Bu çekleri ( dijital çek yani SMS kodu ile aynı mantık) başkasına devredemez, satamaz sadece akredite anaokullarında belirli süre içinde kullanabilir. Bizim enerji konumuzdan farklı gibi görünse dahi aslında sistemsel olarak benzer altyapı kullanılır. İngiltere bu yöntem ile annelerin işgücüne katılımını destekler ve anaokullarında yeni iş imkanları yaratır.

SONUÇ

Hükümetin sosyal destek olarak kömür, makarna, gıda vs. yardımlar yaptığı dönem dönem gündeme gelir ve siyaset bağlantılı aracıların bu destekleme sürecinde haksız kazanç elde ettiği haberleri çıkar. Bu suistimal suçlamalarının gündeme gelmemesi imkansızdır çünkü sistem suistimale açık olarak tasarlanmıştır. Kim nasıl ispat edebilir yardım kolilerinin kime gitmesi gerekirken kime gittiğini veya kömür torbalarının ağırlığı veya kömürlerin içeriği ile oynanıp oynanmadığını. Ayrıca belki fakire gitmesi gereken yardım daha orta halliye gidiyor, hangi sistem ile yönetiliyor bu sosyal yardım konuları? Gıda ve kömür yardımları elbette yapılabilir hatta yapılmaya devam edilmelidir ancak daha kontrollü, yönetilebilir, teknoloji tabanlı sosyal destek sistemlerinin de altyapısının oluşturulması ve zaman içinde kademeli devreye alınması yerinde olacaktır. Yılda 80 milyar TL sosyal destek ödemesi çok büyük paralardır ve kimsenin hakkı yenmeden en adil ve faydalı şekilde, en son teknolojik karar destek sistemleri ile yönetilmeleri gerekir. Sistemi doğru ( suistimale kapalı) tasarlamaz isek yerel seviyede bölücü, yıkıcı grup ve tarikatlare istemeden milyarlarca TL kaynak aktarmanın yolunu açabiliriz.

Önerdiğimiz bu model, enerji fatura desteği olarak adlandırılsa dahi günün sonunda ilgili bölgelerdeki alışverişi artırıcı kaynak transferi etkisi gösterir. Kamu yöneticilerimizin bu önerdiğimiz yöntemlere itiraz edeceklerini zannetmiyorum, muhtemelen ellerinde bu sistemler olsa zaten kullanacaklardır. Bu derece nokta hedefli sistemlerimizi henüz kuramadığımız için uygulayamıyoruz yoksa irade eksikliği olduğunu düşünmüyoruz.

Türkiye'nin enerji ödemeleri konusunda dar gelirli vatandaşlarına buna benzer bir sistem ile destek vermesi faydalı olacaktır. Muhalefetteki bazı partiler, popülist ve sorumsuz bir söylemle, sınırsız enerji desteklemeleri talep etmektedirler. Hükümetin tasarlaması gereken ise sınırlı, nokta hedefli, başvurması ve kullanması kolay, en az kaynak ile en çok faydanın oluşturulabileceği, ekonomiyi destekleyecek sistemlerdir. Mevcut faturalardaki vergi oranları ile oynamak ideal yöntem değildir, doğrudan dar gelirli tüketiciye enerji desteği sağlanması daha faydalı olacaktır.