Şanghay İşbirliği Örgütü değişen dünya dengelerinde kritik ağırlık kazanıyor

Çin ve Rusya'nın öncülük ettiği Şanghay İşbirliği Örgütü ( ŞİÖ), Rusya'nın NATO'ya karşı operasyonu ve Çin ile ABD arasındaki artan jeopolitik mücadelenin şekillendirdiği değişen dünya dengelerinde kritik bir ağırlık noktası olmaya aday görünüyor.

Çok kutuplu dünya" çağrısı

ŞİÖ, ilk kez Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında 26 Nisan 1996'da Çin’in Şanghay kentinde imzalanan Sınır Bölgelerinde Askeri Güveni Derinleştirme Antlaşması ile kuruldu.

"Şanghay Beşlisi" adı verilen ülkeler 20 Mayıs 1997'de Moskova'da Sınır Bölgelerinde Askeri Kuvvetlerin Azaltılması Antlaşması'nı imzaladı. Dönemin Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin ve Çin Devlet Başkanı Ciang Zımin, anlaşmayla "çok kutuplu dünya" çağrısında bulunan bir deklarasyonu ilan etti.

Ardından 1998'de Kazakistan'ın Almatı, 1999'da Kırgızistan'ın Bişkek ve 2000'de Tacikistan'ın Duşanbe kentlerinde devlet başkanlarının katıldığı yıllık zirve toplantıları düzenlendi.

2000'deki Duşanbe Zirvesi'nde "insani müdahale ve insan haklarını koruma bahanesiyle diğer ülkelerin iç işlerine karışılmasına karşı çıkma" ve "birbirlerinin ulusal bağımsızlığını, egemenliğini, toprak bütünlüğünü ve toplumsal istikrarını koruma" taahhüdünde bulunuldu.

Şanghay'da 2001'de düzenlenen zirvede, Özbekistan yeni üye olarak beşli mekanizmaya dahil edilirken 15 Haziran 2001'de iş birliği düzeyini artırma hedefiyle ŞİÖ'nün kuruluşunu ilan etti.

Ertesi yıl Rusya'nın St. Petersburg şehrinde bir araya gelen 6 ülke liderleri 7 Temmuz 2002'de ŞİÖ Şartı'nı imzalayıp, örgütün amaçlarını, ilkelerini, yapısını ve çalışma usullerini belirleyerek uluslararası hukukun parçası haline getirdi.

Kazakistan'ın Nursultan kentinde (o dönemki adıyla Astana) Temmuz 2005'te düzenlenen zirveye Hindistan, Pakistan, İran ve Moğolistan temsilcileri ilk kez katıldı.

ŞİÖ, 2007 yılına gelindiğinde, ulaştırma, enerji ve telekomünikasyon alanlarında 20'den fazla ortak proje başlatırken üye ülkeler güvenlik, askeriye, savunma, dış ilişkiler, ekonomi, kültür, bankacılık gibi alanlarda düzenli iş birliği görüşmeleri yürütmeye başlamıştı.

Özbekistan'ın başkenti Taşkent'te 2004'te düzenlenen zirvede Moğolistan, ilk gözlemci statüsü kazanan ülke oldu. Onu 2005'de Nursultan Zirvesi'nde Hindistan, Pakistan ve İran izledi.

Hindistan ve Pakistan, 2017'de tam üyeliğe yükselirken İran'ın tam üyelik süreci 17 Eylül 2021'de başlatıldı.

2008'de gözlemci statüsüne başvuran Belarus, Rusya'nın başta "Avrupa ülkesi olduğu" gerekçesiyle karşı çıkmasıyla 2010'da diyalog ortağı oldu. Ülke, 2012'de yeniden gözlemci statüsüne başvurdu, 2015'te "gözlemci üye" oldu. Belarus, 14 Haziran 2022'de ise tam üyeliğe başvurdu.

Rusya'nın 2014'te Kırım'ı yasa dışı ilhakından şubatta Ukrayna'ya savaş açmasına uzanan süreçte örgüt, Avrasya bölgesinde güvenlik ve ekonomi alanında kritik önem kazandı.

Rusya ile Batı'yı Soğuk Savaş'ın ardından yeni bir cepheleşmeye götüren gelişmeler, Moskova’nın Asya tarafında sırtının dayayabileceği bir güvenlik mutabakatına gereksinimini arttırdı.

Batı’nın Kırım ve Ukrayna’daki eylemleri nedeniyle Rusya’ya uyguladığı ekonomik yaptırımlar da Moskova Çin ve Hindistan Asya’nın gibi büyük pazarlara sahip yükselen ekonomileriyle iş birliğini derinleştirmesini zorunlu hale getirdi.

Rusya’nın gelecek yıllarda ŞİÖ’nün oluşturduğu stratejik güvenlik şemsiyesini güçlendirmeyi ve ekonomik iş birliği potansiyelini ilerletmeyi isteyeceği öngörülüyor.