Çin pusulası navigasyonda devrim yarattı!

Hepimiz pusulanın navigasyon ve oryantasyon için paha biçilmez bir araç olduğunu biliyoruz. O olmasaydı, neredeyse "denizde kaybolmuş" olurduk. Bu yüzden insanlığın en önemli icatlarından biri olarak kabul edilir. Peki ama kökeni nereye dayanıyor? Pusula genellikle Avrupa Keşifler Çağı ile ilişkilendirilse de, kökenleri antik Çin'e kadar uzanmaktadır. Bu doğru - pusulanın doğuşu 2000 yıl öncesine, Çin'in Han Hanedanlığı dönemine (MÖ 202 - MS 220) kadar uzanıyor. Çin pusulası sadece navigasyonda devrim yaratmakla kalmamış, aynı zamanda küresel deniz keşiflerinin şekillenmesinde de önemli bir rol oynamıştır.

ÇİN PUSULASI YELKEN ÇAĞINI BAŞLATTI

Bugün bildiğimiz şekliyle pusulanın Çin'de Han Hanedanlığı döneminde (MÖ 206 - MS 220) ortaya çıktığı düşünülmektedir. Ancak pusulanın kökleri daha da eskiye, Çinlilerin "lodeston" olarak bilinen bazı taşların manyetik özelliklerini keşfettikleri Savaşan Devletler dönemine (MÖ 475 - 221) kadar uzanmaktadır. Manyetitten yapılmış doğal mıknatıslar olan bu taşlar, demir nesneleri çekerek ve kendilerini Dünya'nın manyetik alanıyla hizalayarak manyetizma olarak bilinen bir özellik sergilemiştir.

Çin literatüründe manyetizmaya ilişkin en eski referans, Savaşan Devletler Dönemi'nin sonlarında yaşamış olan Wang Xu'nun MÖ 4. yüzyıldaki yazılarında yer almaktadır. O, doğru bir şekilde "lodosun demiri çektiğini" gözlemlemiştir. Bu kitapta ayrıca Zheng eyaleti halkının konumlarını her zaman bir "güney işaretçisi" kullanarak bildiklerinden bahsedilmektedir. Bazı araştırmacılar bunun pusulanın erken dönem kullanımına bir gönderme olduğunu öne sürmektedir.

Çalışkan Antik Çinli bilginler ve mucitler, doğal olarak oluşan lodestone mıknatıslanmış mineralinin inanılmaz bir öneme ve potansiyele sahip olduğunu kısa sürede fark ettiler. Kısa süre sonra onu şekillendirmeye ve özelliklerini gözlemlemeye başladılar. Eski Çin metinlerinde bu minerale birçok atıfta bulunulduğunu görüyoruz. MS 70-80 yılları arasında yazılmış bir Çin eserinde (Lunheng olarak bilinir), "...güneyi gösteren kaşık yere atıldığında, güneyi gösterecek şekilde durur" diye yazmaktadır.

"Kaşık", lodos taşının oluşturulduğu kepçe şeklini ifade etmektedir. "Kepçenin" tabanı düz bir yüzey üzerinde durur ve kısa "sapı" her zaman güneyi gösterecek şekilde sallanırdı. Çok geçmeden, pusulanın bu ilk ilkel şekli Antik Çin'de "güney valisi" veya "güneyi gösteren balık" olarak adlandırıldı.

Manyetik pusulanın bir seyir yardımcısı olarak geliştirilmesi genellikle Song Hanedanlığı döneminde Çinli polimat Shen Kuo'ya (MS 1031-1095) atfedilir. Shen Kuo (MS 1031-1095) Çin'de Song Hanedanlığı döneminde yaşamış bir polimat, bilim adamı, devlet adamı ve yazardır. Astronomi, jeoloji, mühendislik, matematik ve denizcilik gibi çeşitli alanlara önemli katkılarda bulunmuştur.

MS 1088'de yazdığı "Dream Pool Essays" (veya "Dream Torrent Essays") adlı etkili eserinde Shen, navigasyon için kullanılacak olan manyetik iğneli pusulayı tanımlayan ilk bilgindir. Kuzey kutbuna doğru manyetik sapma açısından gerçek kuzey kavramını keşfetmiş, asılı manyetik iğneler ve "kutup yıldızı ile gerçek kuzey arasındaki mesafenin ölçülmesiyle belirlenen geliştirilmiş meridyen" ile deneyler yapmıştır. Bu, insanlığın navigasyon yolculuğunda bir atılımdı.

BİLGİNLER ÇAĞI

"Güneyi gösteren kaşık" pusulanın kaba ve ilkel bir biçimiydi ve henüz tam anlamıyla işlevsel bir seyir yardımcısı değildi. Shen Kuo onu geliştiren kişiydi. Manyetizmanın özelliklerini gözlemledi ve yön bulma amaçları için potansiyelini fark etti. Lodestone ile deneyler yaptı ve onu bir ipek parçasına asmanın veya bir kase suda yüzdürmenin serbestçe dönmesine ve Dünya'nın manyetik alanıyla hizalanmasına izin verdiğini keşfetti.

Shen Kuo bu bulgulardan yola çıkarak, bir mil üzerine monte edilmiş mıknatıslanmış bir iğneden oluşan gelişmiş bir pusula yarattı. Bu iğne serbestçe dönebiliyor ve sürekli olarak manyetik kuzeyi gösteriyordu. Pusula, denizcilerin rotalarını doğru bir şekilde belirlemelerine olanak tanıyan yön işaretleri bulunan koruyucu bir kılıf içindeydi.

Shen Kuo'nun pusulası, daha önceki Çin navigasyon aracı olan Güneyi Gösteren Kaşık'a göre önemli bir ilerlemeydi. Kaşık sadece güney yönünü gösterebilirken, Shen Kuo'nun pusulası herhangi bir ana yönü belirlemek için güvenilir bir yöntem sağlıyordu. Shen Kuo, pusulanın denizcilikte kullanılmasının yanı sıra diğer alanlardaki potansiyelini de fark etti. Pusulanın ölçme, haritacılık ve askeri stratejilerde kullanılmasını önermiştir. Pusulanın arazi ölçümü için kullanılmasına ilişkin fikirleri çığır açıcı nitelikteydi ve haritalama ve ölçümde doğruluğun artırılmasına yardımcı oldu.

Çalışmalarının Çin'in bilimsel ve teknolojik gelişimi üzerinde kalıcı bir etkisi oldu. Bu yenilikçi fikirler ve katkılar, navigasyonda gelecekteki ilerlemelerin temelini atmış, Çin ve ötesindeki akademisyen ve navigatör nesillerini etkilemiştir. Shen Kuo ve sonraki bilim insanları tarafından rafine edilen ve geliştirilen Çin pusulası, küresel keşiflerin şekillenmesinde ve dünyamızın coğrafyasının anlaşılmasında çok önemli bir rol oynamıştır.

YELKENLİ PUSULA

Manyetik pusulanın Çin'de ortaya çıkışı denizcilikte devrim yarattı. Denizcilerin görüş mesafesi zayıf olduğunda ya da tanıdık yer işaretlerinden uzakta olduklarında bile yönlerini belirleyebilmelerini sağladı. Pusuladan önce denizciler öncelikle yıldızların ve güneşin konumunu gözlemlemek gibi göksel navigasyon tekniklerine güveniyorlardı. Bu yöntemler açık gökyüzünde etkili olsa da, kapalı havalarda ya da geceleri etkisiz kalıyordu. Pusula güvenilir bir navigasyon aracı sağlayarak denizcilerin keşfedilmemiş sulara güvenle girmelerini sağladı. Bu, eski, modası geçmiş denizcilik yöntemlerinin nihayet değiştirilmeye hazır olduğu anlamına geliyordu.

Manyetik pusulanın deniz seyrüseferi için kaydedilmiş en eski kullanımı Zhu Yu'nun Pingchow Table Talks adlı kitabında yer almaktadır ve bu kitap MS 1111 ila 1117 yılları arasına tarihlenmektedir. Bu kitapta şöyle denmektedir: "Gemi kılavuz kaptanları kıyıların yapısını bilirler; geceleri yıldızlara, gündüzleri ise güneşe bakarak dümen tutarlar. Karanlık havalarda güneyi gösteren iğneye bakarlar." Bu, Shen Kuo'nun MS 1095'teki ölümünden sadece birkaç yıl sonra, devrim niteliğindeki pusulasının denizciler tarafından kullanılmaya başlandığının açık bir göstergesidir.

Bu yeni icat denizcilik dünyasında pek çok şeyi daha kolay ve verimli hale getirdi. Böylece Çin pusulası küresel ölçekte keşif ve ticaretin kolaylaştırılmasında çok önemli bir rol oynadı. Sonraki yüzyıllarda bu alet sayesinde pek çok büyük başarı elde edildi.

15. yüzyılda ünlü Çinli Amiral Zheng He, "Hazine Yolculukları" olarak bilinen ve Afrika ile Arap Yarımadası'na kadar uzanan bir dizi deniz seferine öncülük etti. Pusula, uzunluğu 400 fitten (122 metre) fazla olan inanılmaz büyüklükteki "hazine gemilerinden" oluşan bu geniş filolara rehberlik etmede hayati bir araçtı. Bu seferler Çin'i bir deniz süper gücü haline getirdi ve Çin ile diğer bölgeler arasında mal, bilgi ve kültür alışverişine olanak sağladı. Birdenbire dünya uzak doğuya açıldı ve Asya ile Avrupa nihayet buluştu.

ÇİN'DEN DÜNYAYA

Çin pusulası, diğer yön bulma gelişmeleriyle birlikte sonunda Avrupa'ya ulaştı. Pusula 13. yüzyılda Arap dünyasına tanıtıldı ve oradan da Akdeniz medeniyetlerine yayıldı. Pusula bilgisi ve kullanımı Avrupa navigasyonunda devrim yaratarak muazzam Keşifler Çağı'nın önünü açtı. Kristof Kolomb ve Ferdinand Macellan gibi Avrupalı kaşifler çığır açan yolculukları sırasında pusulaya büyük ölçüde güvenerek yeni kıtaların keşfedilmesine ve kolonileştirilmesine yol açtılar. Ve ulaştıkları her yeni kıyıda, dünya bir farkla değişti.

Müslüman Ortaçağ dünyası da Çin pusula tasarımından büyük ölçüde yararlandı. MS 13. yüzyılda İslam dünyasına tanıtıldı ve Müslüman alimler ve denizciler bu icadın önemini çabucak kavrayıp kendi ihtiyaçlarına göre uyarladılar.

İslam âlimleri ve bilim insanları pusulanın tasarımını inceleyip geliştirerek gelişimine ve uygulanmasına önemli katkılarda bulunmuşlardır. Pusulanın Müslüman dünyasında seyahat, ticaret ve keşifleri geliştirme potansiyelinin farkına vardılar. Ahmed ibn Mâcid gibi Müslüman denizciler ve kaşifler, deniz yolculuklarında Çin pusulasını kapsamlı bir şekilde kullandılar. Yönlerini doğru bir şekilde belirlemek için manyetik özelliklerine güveniyorlardı ve bu da onu uçsuz bucaksız okyanuslarda navigasyon için vazgeçilmez bir araç haline getiriyordu. Bu dönemde Müslüman kaşifler ve coğrafyacılar

Buna ek olarak, Müslüman âlimler pusula kullanımını navigasyon el kitaplarına ve risalelerine dâhil etmişlerdir. Bu eserlerin birçoğu pusulanın navigasyon için nasıl etkili bir şekilde kullanılacağına dair ayrıntılı talimatlar vermiştir. Bu el kitapları Müslüman denizciler ve navigatörler için önemli referanslar haline gelmiş ve pusula kullanımının İslam dünyasında yaygın bir şekilde benimsenmesini ve anlaşılmasını sağlamıştır. Dolayısıyla, Çin pusulasının İslami navigasyon üzerindeki etkisinin önemli olduğunu ve uzun mesafeli deniz yolculuklarında güven ve hassasiyetin artmasına yol açtığını görüyoruz. Müslüman tüccarlar ve kaşifler Hint Okyanusu, Kızıldeniz ve Doğu Akdeniz'e açılarak uzak bölgeleri birbirine bağlamış, ticaretin ve kültürel alışverişin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır.

KEŞİFLERİN DOĞUŞU

Çin pusulası, eski Çin uygarlığının yenilikçiliğinin ve bilimsel başarılarının bir kanıtı olarak duruyor. Pusulanın icadı ve geliştirilmesiyle navigasyon tarihinde bir dönüm noktası yaşanmış, keşif, ticaret ve kültürel alışveriş için yeni olanaklar ortaya çıkmıştır. Antik Çin'de doğan pusula, insanoğlunun dünya coğrafyasını anlamasını sağlayan ve yüzyıllar süren küresel deniz keşiflerinin önünü açan dönüştürücü bir araç haline geldi. Bugün denizlerde ve gökyüzünde gelişmiş teknolojik araçlarla yolumuzu bulurken, navigasyonun doğuşuna zemin hazırlayan eski Çinli bilginlerin ve mucitlerin olağanüstü yaratıcılıklarına minnet borçluyuz.

Dahası, başlangıcından itibaren, eski insanların en önemli keşiflerden bazılarını nasıl başardıklarını görebiliriz. İnsanlar doğal olarak oluşan elementleri, bu durumda lodestonları, gözlemleyerek sırlarını dikkatlice çözebilir ve onları daha büyük şeyler için kullanabilirlerdi. Dünya'nın sunduklarını aldılar ve onlardan inanılmaz bir şey yaptılar. İşte insanoğlunun övündüğü yaratıcılık budur.