İlk madeni 1 TL’mizi 1937 de basmışız.
Ayyıldız, içinde 2 başak.
Sonraki 1 TL’mizi 1968 de basmışız. İki başak dairenin kenarlarını sarmış, ayyıldız küçülmüş, tepeye çıkmış.
Aynı dönem madeni 2,5 TL ve 5 TL de basmışız.
1981 deki 1 TL’lerde aynı şekil korunmuş ama para küçülmüş..
Ondan sonra 20 TL’ler, 50 TL’ler, 100’ler, binler, onbinler, yüzbinler, ikiyüzelli bin TL’lik madeni paramızı basmışız..
Ondan sonra 6 sıfır operasyonu yapmışız.
2005 te tekrar 1 TL basmışız, ismine “yeni TL” demişiz. Halkası beyaz, göbek sarı. Başak gitmiş.
2009 da tekrar 1 TL basmışız. Halka sarı, göbek beyaz.
METAL PARA
Genelde madeni paralarımızın metal alaşımları bakır ağırlıklı, duruma göre 18%’a kadar nikel olabiliyor, 30% a kadar çinko olabiliyor. Nadiren başka metallerde kullanılabiliyor. Kullanılan alaşıma göre para daha gümüşi renkte veya daha sarımtırak olabiliyor..
Memlekete en son geldiğimde, en büyük metal para 1 TL idi, sanıyorum hala böyle.. 1 TL ile ekmek dahi alınamıyor, bu durum biraz tuhaf değil mi?
Yani evet memlekette enflasyon var, peki neden her zaman yaptığımız gibi yeni metal para tedavüle sokmuyoruz? 2,5 TL basılabilir, 5 TL basılabilir hatta 10 TL dahi basılabilir..
Basmamamızın şöyle bir mantığı olabilir.. Metal para yerine kağıt para kullanımını teşvik etmek istiyorsak elbette basmayalım. Zaten kredi kartı kullanımları arttı, kağıt para da metal para da daha az kullanılıyor.. Fakat bunu yapmak istediğimizden emin değilim… Bildiğim kadarıyla metal parayı bizim darphane basıyor yani yurtdışına bağımlı olduğumuz bir teknoloji değil… Oysa kağıt paralar hem çok hızlı yıpranıyor hem basımlarında başta güvenlik kaygısı ve gereken yüksek teknolojiler sebebiyle büyük oranda yabancı firmaların desteği alınıyor. Metal para ve kağıt para basımının kamuya maliyetine bakmak lazım, benim tahminim kağıt paranın bize maliyeti daha yüksektir. Hem üretiminde yurtdışı bağımlılığı yüksek hem de dolaşımda kaldığı süre yıpranma etkisinden dolayı metal paradan daha kısa.
İNGİLTERE’DE METAL PARA
İngiltere’den örnek verelim… Metal paralardan 1 GBP ve 2 GBP yaygın olarak kullanılıyor. 2 GBP nin bugünkü ederi 23 TL. En küçük para ise 1 penny yani 11 kuruş. Bu paranın İngiltere’de tek bir kullanım alanı var.. Marketler ara sıra kampanya yapıyorlar 1.99 TL ye fiyat veriyorlar.. Kasada haliyle ödemenin sonucunda 1penny iadesi gerekiyor.. Market kasalarında sadece bu pazarlama taktiğini desteklemek için 1 penny tutuluyor yoksa kullanılan bir para değil.Aynı şekilde 5p de hemen hiç kullanılmıyor, 10p ise nadiren kullanılıyor..25p ve 50p ise sıklıkla kullanılıyor.
İngiltere’de metal paralar pratikte ise yarıyor mu? Evet yarıyor. Otobüs parası ödeniyor, metro parası ödeniyor, su, kahve, gazete, dondurma vs. ufak tefek alışverişte kullanılıyor “charityshop” denen ikinci el satış mağazalarında sıklıkla kullanılıyor, park otomatlarında kullanılıyor, fastfood alışverişinde kullanılıyor.. Elbette İngiltere’de kredi kartı, mobil ödemeler, apple cüzdanı vs. bir sürü ödeme yöntemi var ancak metal paraların daha yolu var gibi duruyor.
Türkiye’de bir kahve almak için kaç tane bozuk para vermek lazım? 5 tane yetiyor mu? Bu durum normal midir?
Maden paraların bugünden yarına kullanılmaz hale gelmeyeceklerini biliyoruz, daha en az 10 senesi var bu paraların… Madem durum bu, yeni madeni paraları tedavüle sokmak gerekiyor.. Zaten eskiden 2,5 TL lık ve 5 TL lık madeni paralarımız varmış, hem bu yeni tasarımları ortaya koymak için de iyi bir fırsat…
EKONOMİK ETKİ
İşin ekonomik tarafına bakacak olursak , yeni metal paraları tedavüle sürmenin muhtemelen ekonomiye olumlu etkisi olacaktır.. Sonuçta sıfır faiz ile piyasaya TL sürülmüş olacaktır. Bu paraların bir kısmı zaman içinde turistler tarafından yurtdışına çıkarılacak, koleksiyonerler tarafından koleksiyonlarakonacak ve pratikte sıfır maliyete yakın maliyet ile ihracat geliri etkisi yaratacaktır. Ayrıca piyasada dolaşımda olan ama pratikte kullanımı kalmamış olan 1 kuruş, 5 kuruş ve hatta 10 kuruşun piyasadan çekilmesininde olumlu etkisi olabilir.
KÂĞIT BANKNOT
Diğer taraftan kağıt paralara baktığımızda benzer sorun var.. Sanıyorum piyasada kullanılan en yaygın büyük kağıt para 100 TL. Bir ara 200 TL’ler vardı ama piyasada çok dolaşmıyorlar sanki. Belki son dönemde enflasyondan dolayı başımı ve kullanımı artmıştır. 100 TL banknot maliyeti ile 200 TL veya 20 TL banknot basım maliyeti arasında çok fark olmasa gerek… Sonuçta bu baskı işi ve kaç adet basıldığına göre faturası hesaplanır. Bu durumda ülkemiz daha küçük paralar ile uğraşmak yerine daha büyük kağıt paralar basarak tasarruf yapamaz mı? İngiltere de yaygın olarak piyasada kullanılan büyük para 20 GBP ve 50 GBP banknotlarıdır. Yani 50 GBP yaklaşık 580 TL ediyor. Amerika’nında meşhur 100 USD banknotu vardır bununda 820 TL civarı ederi var. Avrupa’nın yüksek değerli banknotu 200 EUR dur bu da 2000 TL civarı yapıyor. . Bu durumda Türkiye’nin dolaşımdaki 200 TL sayısını artırması ve yeni 500 TL banknot tasarlaması anlamlı olmaz mı? Bu kağıt banknotlara ithal kaynaklar olarak bakarsak, ne kadar az banknot ile işleri çevirebilirsek, milli tasarruf oranımız o ölçüde artar ve banknot yıpranmaları o kadar azalır. Beklenen enflasyonu yıllık 10% dahi alsak, Cumhuriyetin 100. Yılında belki 1000 TL’lık banknotu çıkartmamızda anlamlı olabilir.
SANAT
İşin birde sanatsal tarafı var.
Hem EUR banknotlarına baktığımızda hem İngiliz paralarına baktığımızda büyük bir sanatsal çeşitlilik görüyoruz. Hele İsviçre frankları tam bir sanat eseri. Bence daha iyisini yapabiliriz.
Britanya’da diğer ilginç bir mevzu ise İngiltere’nin pound serisinden başka İskoçya ve Galler’inde pound serileri var. Değerleri aynı ama tasarımları farklı. Bundan birkaç sene önce İskoçya’dan dönüşümde elimde İskoç banknotları kalmıştı ve bu paraları İngiltere’de esnaf alışveriş için kabul etmemişti böyle tuhaf durumlarda olabiliyor..
İngiltere Merkez Bankasının ( Bank of England) her iki senede bir, banknot tasarımları konusunda yeni atraksiyonlaryaptığını görmekteyiz… Bu işin şöyle bir ekonomik kazancı var.. Banka her yeni tasarımlı para çıkardığında, dünyadaki on binlerce para koleksiyoneri bu yeni paralardan çeşitli adetlerde koleksiyonlarına katıyorlar.. Sonuçta sıfır faiz ile İngiltere merkez bankası bu banknotları ellerinde tutanlara borçlanmış oluyor. Koleksiyonerlere giden banknotların hiçbir zaman karşılığının istenmeyeceğini düşünürsek gayet güzel bir ticaret.
ALAN TURİNG ANISINA
Mesela geçen ay, İngiltere Merkez Bankası başkanı, bu sene Alan Turing anısına 50 GBP banknot çıkartacaklarını açıkladı. 23 Haziran’da Alan Turing’in doğun gününde bu yeni banknotlar dolaşıma girecek. Son yıllarda moda olduğu üzere kağıt esaslı değil polimer
esaslı bir banknot basılacak. Elbette banknotta alışıldığı üzere, sahteciliğe karşı son nesil güvenlik tedbirleri olacak. 50 GBP’ninde polimere dönmesiyle beraber 5GBP, 10 GBP, 20 GBP’lik banknotlarda önceden polimere döndüğünden seri tamamlanmış olacak. ( Yeni banknot için neden Alan Turing seçildi konusu ayrı bir tartışma konusu, ona girmeyelim ancak kriptoloji başta olmak üzere hem bilim dünyasına hem LGBT dünyasına bir selam çakma durumu var)
İŞİN PATRONU?
Peki bizim memlekette yeni para tedavüle sokma konusuna kim bakıyor? Herhalde bu işe de Cumhurbaşkanlığı kabinesi bakmıyordur! Eğer Merkez Bankası bakıyor ise planları nedir? Bunca zaman yeni para çıkarmamanın altında akılcı sebepler var mıdır? Yoksa talimat mı bekleniyor? Ülkede talimat olmadan kurumlar sanki ana işlerini yapamamaya başladılar… Sanki kurum kendi işini yaparsa cezalandırılma riski var. Ama hiç işini yapmayıp sadece gelen talimatları yapar ise o zaman risk yok.. Yani sistemde işini iyi yapan veya biraz inisiyatif alıp topluma faydalı ilave işler yapan kişi ve kurumlara takdir yok ama ceza pekala mümkün… Bu anlayışında değişmesi lazım… Gerçekte böyle bir durum yoksa dahi, sadece bu algının oluşması bile ülkedeki başta kamu kurumları olmak üzere birçok kişi ve kurumun performansını düşürür. Politik makamlardan kamu bürokrasisine verilen mesaj aksine “inisiyatif alın, doğru işler yapın, gerekirse sorumluluk alanınızın dışına çıkıp kamunun ulaşamadığı alanlarıda kapsayın, hesap verebilir olun, günü gelince ben sizi koruyacağım” olmalıdır. Oysa bu anlayıştan hayli uzaktayız korkarım.
Bu örneğe bakalım… Merkez bankası misal 500 TL banknot çıkardı, 10 TL lık metal para bastı.. Bunun politik sonucu ne olur? Malum muhalefet partileri ‘bak işte enflasyonun ispatı yeni para basıyorsunuz” benzeri ucuz ve içi boş muhalefet yaparlar.. Elbette yapacaklar ama bundan çekinip yeni paraları tasarlamaz isek o zaman bile bile kamu zararına çanak tutmuş olmaz mıyız?
Peki gelelim bu yeni para işinin keyifli tarafına… Keyifli taraf tasarımdır… En modern teknoloji ile, dünyanın en güzel tasarımlarını hayata geçirebilmek için işte bir şans daha… Çok iyi bir tasarım yapar isek onbinlerce, yüzbinlerce amatör koleksiyonerin para koleksiyonuna girecek banknotlar üretebiliriz.. Türkiye’de enflasyon hayli yüksek olduğu için, sıfır faiz ile verilen borç etkisi yaratacak yeni banknotların ekonomiye hayli olumlu katkısı olacaktır.
POLİMER BANKNOT
Mesela şu polimer banknot olayı.. Birçok ülkede popüler oldu bu para… Polimer parayı ilk Avustralya 1988’de kullanmaya başlamış. Avustralya’nın paraları oldum olası çok ilgimi çekmiştir çünkü rengarenktir.. 1996 da tüm banknotlarını polimere dönmüşler. Zaman içinde İngiltere, Rusya, Çin dahil birçok ülke polimer banknot olayına geçti. Polimer paranın avantajı üretimi ucuz, daha uzun süre dayanıyor ve yeni nesil güvenlik tedbirlerini uygulamaya müsait. Bizim polimer banknota geçmememizin sebeplerini birileri açıklasa da öğrensek fena olmaz. Özellikle yoğun kullanımdan ötürü en çok yıpranan kâğıt paramızın 20 TL likler olduğunu düşünürsek, 20 TL likleri polimere geçmek belki de en büyük tasarruf miktarını sağlar.
Gelelim banknot basım maliyeti konusuna… Türk banknotları, basım maliyetleri, dolaşım adetleri ile ilgili bilgiler şeffaf şekilde açıklanıyor mu emin değilim ama İngiltere için olanlar açıklanıyor.. Pound banknotlar hakkında ne biliyoruz? 1 adet banknotun üretim maliyeti 0,13 GBP. Yani 1,5 TL. Dolaşımdaki GBP banknot değeri 70 milyar pound. Yani İngiltere Merkez Bankası 70 milyar pound kadar sıfır faiz ile bu banknot dolaşımı işi sayesinde borçlanabiliyor. Faizini yüzde 1 den hesaplasak her sene 700 milyon GBP havadan para.. fena mı? ABD ve Avrupa paralari için bu gelir çok daha fazla olsa gerek. Türkiye’ninde bu alanda alması gereken hayli yol var.
Bu konularda daha kaliteli politikaların üretilebilmesi için elde veri olması lazım. TUİK bu para konularında yeterince veri toplayabiliyor mu? Piyasada hangi banknottan kaç adet var? Her yeni çıkartılan metal ve kâğıt paranın tasarım ve üretim maliyetleri nedir? Kendi kagir paramızı basmak konusunda ne ölçüde yabancı kaynaklara bağımlı durumdayız? Yarın bir gün ambargo durumu olsa kendi paramızı ne miktarda basmaya devam edebileceğiz? Yeni basılacak paralarda yabancı tedarikçinin değişimi anlamlı olabilir mi? En azından tek tedarikçiye bağımlı kalmamış oluruz?Dünyasavaşlarısırasında rakip ülkelerin birbirlerinin ekonomisini sabote etmek için sahte para basımı konusunda operasyonlaryaptıklarını biliyoruz.
YENİ PARA TASARIMI ÖNERİLER
Peki, eğer yeni para tasarımları yapacak isek, bu tasarımlarda hangi kişi veya olaylar betimlenebilir?
1- KKTC’nin bağımsızlığını vurgulayacak bir tasarım yapılabilir. Rauf Denktaş’ı önceki paralarda kullanmış mıydık? KKTC’de TL banknotlar kullanıldığı için ve KKTC bağımsız bir ülke olduğu için belki KKTC’ye selam çakacak şekilde temalar kullanabiliriz
2- Türk konseyi konusu son yıllarda tekrar popüler oldu, bu temalı tasarımlar yapılabilir
3- Tasarım deyince akla Mimar Sinan Üniversite’miz geliyor… Bu güzide kurumumuzda ödüllü tasarım yarışması yapılabilir.. Eminim ortaya harika eserler çıkacaktır
4- Cumhuriyetin 100. yılına yaklaştık.. Cumhuriyetin 100. yılı teması işlenebilir
5- Avrasya vurgusu yapacağımız bir tasarım kullanabiliriz. Türkiye, Rusya, Çin, İran, Pakistan, Suriye, Irak, Azerbaycan vs. gibi Asya ülkelerinin işbirliğini vurgulayan bir tasarım ile hem Asya ülkelerine hem Atlantik ötesine münasip bir mesaj gönderebiliriz
6- Aziz Sancar
7- Bülent Ecevit
8- Hrant Dink uygun bir isim olabilir.. Hem Dağlık Karabağ operasyonları hem 24 Nisan mevzuları Ermeni yurttaşlarımız üzerindeki baskıyı ister istemez artırmıştır.Gladyo’nun öldürdüğü bu aydınımızı sahiplenmeliyiz.
9- Türk-Kürt kardeşliğini vurgulayan bir tasarım ile provokatör çevrelere mesaj gönderilebilir
10- Sezen Aksu
11- Gladyo’nun şehit ettiği vatandaşlarımızı belki yeni para tasarımında anmak anlamlı olabilir.. Aselsan cinayetlerinden, Kaşif Kozinoğlu’ya, Uğur Mumcu dan Eşref Bitlis Paşa ‘ya kadar.. Malum liste uzun..
12- Avrupa’da olmayan ama bizde olan ne var? Binlerce yıllık antik şehirler var… Avrupa paralarına bolca bilim adamı resmi koyuyor, haklarıdır, koyarlar. Bizde antik şehirlerimizin resimlerini koymakta çok da utangaçlık yapmamalıyız.
Sonuç olarak, yeni para tasarımları ve üretimi konusunun zamanı gelmiş olabilir.