Sayın Wang Yi, pek yakında Türkiye’yi ziyaret edecek ve Türk mevkidaşı ile görüşecek. Sayın Yi, 2013 ten beri Çin Dışişleri bakanı. Görevde 9 senelik tecrübesi var. Sn. Çavuşoğlu’da görevde 7 seneyi doldurdu. Türkiye şartlarında 7 senelik dışişleri bakanlığı herhalde normal bir ülkedeki 14 senelik bakanlığa eşdeğer, bu bağlamda iki lider de sanıyorum hoşbeş kısmını hızlı geçecek ve masadaki hayli kalın olan işbirliği fırsat dosyalarına hızla eğileceklerdir.
2009 yılında da dönemin başbakanı Sn. Erdoğan’ın, o dönem Urumci’de olan bazı olaylar ile ilgili talihsiz açıklamalarda bulunmuştu ve takip eden dönemde Türk-Çin ilişkilerinde pek olumlu gelişme olmamıştı. Türk işadamlarının Çin’den vize alması imkansıza yakın hale gelmişti.
Çin in mevcut devlet başkanı Sn. Şi Cinping, 2010’da dönemin dışişleri bakanı Ahmet Davutoğlu ile Çin Devlet Başkan Yardımcısı olarak görüşmüştü. Bu görüşmenin ilişkilere pek olumlu etki ettiğini maalesef göremedik.
Takip eden yıllarda görüşmeler devam etmekle beraber 2016 darbe teşebbüsü sonrasında Türk-Çin ilişkilerinde normalleşme ve hatta iyileşme sinyalleri gelmeye başladı. Son dönemde bu ilişkiler hayli ümit verici seviyeye gelmiş durumda ve her iki ülkenin becerikli ve deneyimli politikacılarına potansiyel fırsatları gerçekleştirme görevi düşüyor.
Son dönemde gördüğümüz somut bir işbirliği örneği Oppo ve Tecno gibi Çinli akıllı telefon üreticilerinin Türkiye’de montaj fabrikası kurması oldu. Muhtemelen IGAHavalimanı’na kargo uçakları ile Çin’den gelecek elektronik devreler, kurulacak bu fabrikalarda nihai ürüne dönüştürülecek ve hem iç pazarda hem dış pazarlarda satılacak. Zaman içinde yerli katma değerin artacağını öngörebiliriz.
Dışişleri bakanımızdan görüşme sonrasında hangi konularda müjdeler alabiliriz? Haydi bir beyin fırtınası yapalım.
1. Karşılıklı vize alımını kolaylaştırıcı adımlar atılabilir.
2. Daha üst seviyede görüşme kararı alınabilir. Ülkemizde Çin devlet başkanı misafir etmeyeli sanırım hayli zaman olmuştur.
3. TOGG elektrikli otomobilinin Li-Ion bataryaları başta olmak üzere bazı komponentlerinde üretim işbirliği yapılabilir.
4. TCDD ve Çin Devlet Demiryolları arasında işbirliği genişletilmeli. Mevcut seferlerin süresini kısaltıcı ve maliyetini azaltıcı gerekli yatırımlar ve iyileştirmeler yapılmalı. Hazar geçişi ve sınır geçişleri hızlandırmalı. Gümrük prosedürü kolaylaştırılmalı. Demiryolu ray açıklığı standart farklarından dolayı yapılan vagon aktarmaları hızlı ve problemsiz hale getirilmeli. TCDD ve Çin Devlet Demiryolları bu hatta ortak bir taşımacılık şirketi kurabilir. Hızlı tren ve magnev tren yatırımları konusunda ortaklıklar yapılabilir.
5. TPAO’nun son dönemde satın aldığı gemiler ile denizlerimizde petrol ve gaz sondaj çalışmaları arttı. Çin firmaları ile TPAO, hem Türk kara ve deniz sahasında hem 3. ülkelerde ortak petrol ve gaz sondaj ve üretimi çalışmaları yapabilir. Mevcut TPAO sondajlarında Çin den teknik destek ve ekipman desteği alabiliriz. Petrol, gaz ve maden sahalarının Türkiye ve bölge coğrafyasında keşfi için ortak çalışmalar yapılabilir.
6. Deniz üzeri rüzgar türbini projeleri Dünya’da hız kazanıyor. Çin türbinleri ve Türk müteahhitlik firmaları tarafından Avrupa’da kurulacak deniz üzeri rüzgar santralleri konusunda işbirlikleri yapılabilir.
7. Dünya Petrol fiyatlarının yüksek seyretmesi hem Çin hem Türkiye için bir tehdittir. Çin ve Türkiye global petrol fiyatlarının 30 dolarlar seviyesine getirilmesi için gerekli üretim artırıcı, tüketimde tasarruf artırıcı çalışmaları yapmalıdırlar. OPEC in üretim kısıcı ve fiyatları yüksek seviyede tutan politikalarına karşı politikalar devreye alınmalıdır.
8. Türk Uzay Ajansı henüz yolun başındadır. Çin ile ortaklıklar yapılabilir.
9. Türk ve Çin üniversiteleri arasında öğrenci ve akademisyen değişimi ve benzeri akademi dünyasını yakınlaştırıcı çalışmalar yapılabilir. YÖK bursları ile Çin in önde gelen üniversitelerine doktora seviyesinde araştırmacı gönderebiliriz.
10. Çin den daha çok turist gelmesini sağlayacak anlaşmalar yapılabilir.
11. Çin in büyük üretici olduğu, Türkiye’nin büyük ithalatçı olduğu ampul, oyuncak, pil gibi ürünlerde Çinli firmaların Türkiye’de yatırım yapması teşvik edilebilir.
12. Türkiye’deki taşkömürü ve linyit sahalarının yüksek ve çevreci teknolojiler ile üretime alınması ve termik santrallerde değerlendirilmesi konusunda ortaklık yapılabilir.
13. Türk Parasının istikrarını artırıcı, Türkiye’nin kredi riski göstergesi olan CDS’leri azaltıcı şekilde iki merkez bankası belirli adımlar atabilir. Batı Finans piyasaları, Türkiye’nin riskini olduğundan fazla gösterme, Türkiye’nin ödediği faiz yükünü artırma ve Türkiye’ye kendi kurumları üzerinden yüksek faiz ile borç verme eğilimindedir. Dış Ticaret açığı olan Türkiye henüz bu saldırılara karşı kalıcı bir çözüm bulamamıştır. Batı Afrika ülkelerinde kullanılan Afrika Frangı para birimini Fransa Hazinesi garanti altına almaktadır.Paraları her zaman belirli paritede ve dönüşebilir durumda tutulmaktadır bu sayede bu ülkelerdeki ekonomi zayıf olmasına rağmen ülke riski düşük olmakta ve makul faiz ile borçlanma imkanları mümkün olmaktadır. Türk ve Çin Merkez bankaları karşılıklı risk düşürücü eylem planı geliştirebilirler.
14. Türk Sermaye Piyasalarında Yuan’ın derinliği artırılmalıdır. VİOP’taki Yuan/TL kontratlara hacim yaratılmalı, teminatları düşürülmeli ve vade seçenekleri artırılmalıdır.
15. Türkiye’nin Çin’e TL ve Yuan bazlı borçlanma senedi satmasının önü açılmalıdır.
16. Türk Askeri sanayisine birçok alanda örtülü veya açıktan ambargo uygulanmaktadır. Ambargo altındaki ve ambargo riski altındaki komponentlerin Çin’den tedariği konusu çalışılmalıdır.
17. Pakistan ve Çin’in ortak geliştirdikleri ve devreye alınmış olan JF-17 uçağının Türkiye tarafından Milli Muharip Uçak devreye girene kadar kiralanması gündeme alınabilir. Aviyoniksiz çıplak olarak kiralanacak JF-17, Türk aviyonikleri ve silah sistemleri ile Nato sistemine entegre şekilde görev yapabilir. JF-17 muhteşem bir savaş uçağı olmamakla beraber Türk ve Pakistan savaş pilotlarının yakın çalıştığı bilinmektedir bu bağlamda JF-17 lerden kısa sürede verim alınması mümkün olabilir.
18. Çin ile Altay motoru tankı, ağır sınıf helikopter motoru gibi aciliyet gerektiren konularda işbirliği yapılabilir.
19. Elbette ülkelerin ilişkileri tek taraflı çıkarlara dayandırılamaz. Türkiye’nin Çin ile dostluğunu zedeleyecek davranışlardan kaçınması, Çin in toprak bütünlüğüne, iç işleri idaresine saygı göstermesi ve Uygur bölge politikalarını, Türk-Çin ilişkilerinde çatışmayı değil dostluğu ve kardeşliği pekiştirecek şekilde yönetmesi gerekir.
20. Doğu Akdeniz’de, Türkiye karşısında kurulan cepheyi dengelemek için ülkemizin yanına ya Rusya’yı veya Çin’i mutlak alması gereklidir. Doğu Akdeniz de Rusya’nın olması jeopolitik olarak daha anlamlı olacaktır fakat Çin de değerlendirilmesi gereken bir alternatiftir.
21. KKTC ile Çin arasındaki ekonomik, sosyal ilişkilerin artırılması gereklidir. KKTC ye Çin yatırımının gelmesinin önü açılmalıdır ve üniversiteler arası işbirlikleri geliştirilmelidir. KKTC deki elektrikli otomobil projesinde Çin den alınan destek artırılabilir.
22. ABD hükümetleri karşılarına Rusya ve Çin’i aynı anda almayı taktiksel olarak tercih etmezler çünkü bu iki ülkenin ABD ye karşı birleşmesini istemezler. Trump döneminde ABD başkanı Rusya’ya yakın durdu ve Çin’i ABD’nin bir numaralı rakibi olarak karşısına aldı, buna karşın Biden yönetimi Çin’e karşı ılımlı mesajlar vermekte ve Rusya’ya karşı sert tutum almaktadır. Bu dönemde Çin ile ilişkileri yakın tutmamız bize Çin üzerinden ABD’nin Ortadoğu politikalarını kısmen etkileme imkanı verebilir.
23. Çin konteyner gemilerinin daha çok Türk limanlarına direk sefer koyması teşvik edilebilir. Özellikle üretim bölgesi olan Gebze yakınlarındaki limanlara gelmeleri ilave faydalı olabilir. Ayrıca konteyner liman terminallerinin kurulması ve işletilmesi konusunda işbirliği faydalı olacaktır.
24. Türkiye’nin rekabetçi olduğu ve ihracata müsait olan tarım ürünlerinin Çin’e ihracatı desteklenmelidir. Fındık, zeytinyağı, meyvevb. ürünlerdeki fırsatlar değerlendirilebilir.
25. Türkiye ve Çin arasında daha çok karşılıklı yolcu uçağı seferleri konması faydalı olacaktır.
26. Rusya ve Çin arasında ortak yolcu uçağı üretimi anlaşmaları mevcut. Bu programlara Türk firmalarının da ortak olması ve Anadolujet markası altında veya yeni bir marka altında bu uçakların değerlendirilmesi sağlanabilir mi?
27. Çin in global E-Ticaret platformu olan Alibaba platformu ile Türk firmalarının işbirliği daha ileri seviyeye taşınabilir mi?
28. Çin de çay kültürü çok gelişmiş durumda. 6 temel çay çeşidi ( yeşil, beyaz, sarı, kırmızı, oolong ve kara çay) altında birçok çay turu mevcut. Nasıl ki bergamot bitkisi ile Rize çayı harmanı daha yüksek ticari değeri olan bir çay turu oluşturuyorsa Çin ile bu konuda işbirlikleri yapılarak Türk çayının daha çok harman çeşitleri ile Avrupa pazarlarında daha değerli bir çay olarak pazarlanmasının önü açılabilir. Bu vesile ile Çay yetiştiriciliğini ülkemize 1920lerde kazandıran Aziz Atatürk’ün bu konudaki çalışmasını bir adım ileriye taşımış oluruz.
29. Geleneksel Çin tıbbi ve Akupunktur merkezleri İngiltere’de çokça mevcuttur. Birçok alışveriş caddesinde ve bazı AVM’lerin içinde bu işin eğitimini almış Çinliler tarafından işletilen bu tür dükkanları bulmak mümkün. Türkiye’de bu tür merkezlerin kurulabilmesi gerekli.
30. Londra, New York gibi Dünya metropollerindeki Çin mahalleleri hayli ünlüdür. Dünya da, Çin haricinde, 19 ülkede 35 adet Çin Mahallesi mevcuttur. Bize en yakını muhtemelen Atina da 1990 larda kurulan Çin mahallesidir. Belki İstanbul’da Çin mutfağının, Çin tıbbının güzel örneklerini içerecek bir Çin mahallesinin zamanı gelmiş olabilir.
31. Çin’in Yunanistan’daki Pire Limanı’na yatırım yapması ve bu limanı Avrupa’nın en büyük limanlarından biri haline getirme projesi Türk ekonomisi için pek hayra alamet değildir. Belki sayın Yi’ye Yunanistan’daki Amerikan askeri üsleri, askerleri, ve Amerikan uçak gemisini gezmekte olan Yunan başbakanı konusunda bilgi verilirse bu Pire limanı genişletme politikaları tekrar değerlendirilebilir. Oysa Çin, Marmara Denizi’ndeki bir konteyner limanını Merkez liman yapsa idi, tüm Karadeniz ülke limanlarını bu limandan kolayca besleyebilecekti ve Trakya üzerinden Avrupa ya çıkışı mümkün olacaktı.
32. Türkiye ve Çin arasındaki kültürel işbirliği projelerini artırmak faydalı olacaktır. Türkçe ve Çince kitapların karşılıklı çevrilmesi, Türk ve Çin filmlerinin karşılıklı ülke TV’lerinde gösterilmesi değerlendirilebilir.
33. Libya, Suriye, İran konularında Türk ve Çin çıkarları büyük ölçüde paraleldir. Bu alanlarda ortak çalışılmasında fayda olabilir.
34. Türkiye’nin Somali’deki yatırımları ve Somali’de olası bir roket fırlatma tesisi yapılması konusunda ortak çalışmalar yapılabilir.
35. Basra körfezinden Türkiye’ye çekilecekdemiryolu hattı ile Süveyş körfezine alternatif yeni bir Akdeniz bağlantı yolu oluşacaktır. Bu projede Çin ile ortaklık yapılabilir.
36. Türkiye ilk nükleer güç santralını Rusya işbirliği ile yapmaktadır. Çin nükleer güç santralleri konusunda çok yol almıştır, Türkiye’nin gelecekte yapmayı düşündüğü nükleer santraller konusunda ve özellikle Toryum bazlı nükleer reaktör konusunda ortak çalışmalar başlatılabilir. ( Sn. Engin Arık’ı bu vesile ile saygı ve minnet ile analım)
37. Çin bankalarının Türk pazarında daha fazla ürün çeşidi ve üretime yönelik daha büyük kredi hacimleri ile devreye alınması faydalı olabilir.
Çin ve Türkiye’nin yüksek seviyeli işbirliği, bölgemizde yaşanmakta olan gelişmelerden dolayı Türkiye için bir tercihten çok bir zaruret haline gelmiştir. Ulusalcı ve solcu kesimler için bu işbirliğinin değeri ortadadır. Bunun ötesinde sağcı ve liberal kesimler içinde bu işbirliği gereklidir lakin Avrupa pazarları ile Türkiye’nin artık ekonomik olarak veya sosyal olarak pek ilerleyecek yolu kalmamıştır. Son yıllarda İlişkilerin daha kötüye gitmemesi için çaba gösterilmektedir. Yapılabilecek anlaşmalar büyük ölçüde yapılmıştır ve artık Türkiye’nin batısında Türkiye için büyük ekonomik fırsatlar görünmemektedir. Oysa doğudaki işbirliği potansiyeli büyük ölçüde devreye alınmayı beklemektedir.