Türkiye’de Birlik ve Dirlik İçin Tir/Dir kökü

Bugün Türkiyemizin en temel ihtiyacı Birlik ve Dirlik.

O nedenle İşçi Partisi’nin 30 Mart 2014 Yerel Seçimlerinde temel sloganı: Birlik ve Dirlik için İşçi Partisi/ Halk Meclisleriyle Halkın Belediyesi.

İri olalım diri olalım

“İri olalım, diri olalım”: Ne güzel bir söz değil mi? Tam bugünün öğüdü!

Tir/Dir kökü Türkçemizin en doğurgan ve en olumlu köklerindendir. Bu kökten ne çıkarsa hayat doludur ve bugün için de gereklidir. Dirilik, canlılık, hayat, sağlık, sağlamlık, ayakta durma, dik durma, dayanma, direnme, ayaklanma, güçlenme, büyüme, doğruluk, yetişme, olgunluk, derleme, derlenme, toparlanma, ileri atılma gibi olumu anlamlar içeren kavramların kökünde, hep tir/dir bulunuyor.

Diriyiz direniyoruz diriliyoruz

Bugün Türkçemizde dir- kökünden gelen sözcüklerimiz, Eski Türkçede tir- diye başlıyordu. Türkçede yüzyıllar içinde T>D dönüşmesine çok sık rastlıyoruz. Eski Türkçedeki tir- kökü, Anadolu Türkçesinde zamanla dir- olmuş.

Tir kökü, bugün Türkçemizin çeşitli ağızlarda bütün zenginliğiyle yaşıyor. Hepsini ele alacağız. Örneğin Uygurlar ağaca tirek diyorlar. Bizde direk, ağaçtan yapılan araçların karşılığı olarak kullanılıyor.

Tir/dir kökünden ilk aklımıza gelen sözcükler: Diri, dirilmek, dirim, dirlik, direk, dirsek, dirgen, direnme, direnç,

Bunlar, bugün yaşayan sözcükler. Aynı kökten kaybolmuş sözcüklerimiz de var.

Kut hakanları Triga ve Trigan

Tir kökünün köklerini, bazı dilbilimciler MÖ 2500’lere kadar uzatıyorlar. O tarihlerde Akad krallığını yıkarak Mezopotamya’ya egemen olan Kutların bazı hükümdar adları, örneğin Triga ve Tirigan, büyük dilbilimci Landsberger tarafından Türkçe Tir köküyle açıklanıyor. Kut hakanlarının hikâyesine gelecek sayıda gireceğiz. Şimdilik değinmekle yetiniyoruz.

İli dirilten İlteriş

681 yılında Göktürk devletini yeniden kuran, Bilge Kağan ve Kültigin (Gültekin)’in babası İltiriş/İlteriş Kağanı ilkokuldan beri tanıyoruz. Eski adı Kutluk imiş, Kağanlığı yeniden kurunca, İltiriş adını vermişler. İli diriltmiş, canlandırmış, derlemiş, toparlamış o nedenle bu adı vermişler.

Orhon Yazıtları’nda tir kökünden şu kavramlar var:

Tir- : Dermek, toparlamak.

Tirgür-: Diriltmek.

Tirig: Diri, canlı, hayat.

Tiril-: Derilmek, toplanmak, dirilmek, hayata dönmek.1

Kaşgarlı Mahmut’ta tir kökü

Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı Lügat-it Türk’ünde tir kökünden gelen çok sayıda kavram var:

Tiredi: Herhangi bir şeyi bir yere yaslayarak dik tutmak.

Tiregü: Bir şeyi destekleyen herhangi bir şey, örneğin bir sütun veya benzerleri.

Tirendi: Çalışmaktan kaçınmak, sakınmak, çekinmek, yaslanmak.

Tireşdi: Tartışmak, kapıyı arkasından sürgülemek için yardımlaşmak, alıkoymak.

Tirgürdi: Diriltmek.

Tirig: Diri.

Tirildi: Dirildi.

Tirilgen: Yaşama.

Tirin etti: Çınlama.

Tirseg: Dirsek.2

E. Tuğg. Levent Ersöz ve E. Alb. Muzaffer Tekin’e armağan

Tir/Dir köküyle ilgili araştırmayı, bugün Çapa Tıp Fakültesi’nde direnen, direngen komutanlarımız E. Tuğg. Levent Ersöz ve E. Alb. Muzaffer Tekin’e armağan ediyoruz. Onlarla birlikte direniyoruz. Kendilerine sağlıklar, dirlikler diliyoruz.

GELECEK HAFTA: KUT

HAKANLARI TRİGA VE TRİGAN

1 Talât Tekin, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, 4. baskı, Ankara 2010, s.174 vd.

2 Dîvânü Lügat-it Türk, Türk Dili Divanı, Çeviri Uyarlama Düzenleme Prof. Dr. Fuat Bozkurt, Eğitim Yayınevi, Şubat 2012,s.503 vd. Ayrıca bkz. Besim Atalay çevirisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, 4 cilt.

Gelinlerin ve damatların çeyiz sandığı için öncelikli

Dîvânü Lügat-it Türk, Türk Dili Divanı,

Çeviri Uyarlama Düzenleme Prof. Dr. Fuat Bozkurt, Eğitim Yayınevi, Şubat 2012.

Dîvânü Lügat-it Türk,

Besim Atalay çevirisi,

Türk Dil Kurumu Yayınları, 4 cilt.

Doğu Perinçek

Aydınlık/Rota